O‘zbeкiston respubliкasi

VII.
 
Bo„lishsizlik olmoshi 
ma‘no jihatdan tasdiqqa nisbatan 
zidlikni bildiradi va 
hech 
so‗zi bilan hosil bo‗ladi. Bu olmosh gapni 
(fikrni) inkorga aylantiradi: 
hech nima, hech kim, hech qachon, hech 
mahal. 
Til tarixida ham, hozir ham ba‘zan juda ko‗tarinki, tantanavor 
nutqda kamtarinlik uchun, manmanlik qilmaslik maqsadda 
men 
kishilik olmoshi o‗rnida 
kamina, faqir, banda 
so‗zi qo‗llaniladi. Bular 
tilshunosligimizda 
ot-olmosh 
nomini olgan. 
Olmosh – nutqni o‗rinsiz takrordan tozalashning, fikrni ixcham 
bayon qilishning muhim vositasi. U gapda turli sintaktik vazifada 
kela oladi: 1. 
Mening o„zimbu yukni ko„tara olmas edim.
2. 
Vazifamiz 
– shu. 
3
. Qanday kishi xor bo„lur? 
4. 
Bahor keldi seni so„roqlab. 
Olmoshning tuzilishiga ko‗ra turiquyidagi jadvalda berilgan (24- 
jadval): 
24-jadval 
 
Olmosh 
Shakllar 
Sodda 
qo‗shma Juft Takroriy 
1. Кishilik 
men, sen meniki 
- 
- 
- 
2. Кo‗rsatish 
bu, shu 
bular, 
shunisi 
ana bu, 
mana u 
u- 
bu 
o„sha- 
o„sha, shu- 
shu 
3. O‗zlik 
O„z 
o„zim,o 
„zlari 
- 
- 
o„z-o„zini 
4. So‗roq 
kim, 
nima? 
kimga, 
nimalar 
nima 
uchun, 
nima 
maqsadda 
- 
kim-kim, 
nima-nima? 
5. Belgilash 
hamma, 
bari 
hamma 
miz 
har kim, 
har nima 
- 
barcha- 
barcha, 
butun-butun 

---

279 
6.Bo‗lishsiz- 
lik 
hech 
- 
hech kim, 
hech 
nima 
- 
- 
7. Gumon 
- 
birov, 
kimdir 
Alla-kim, 
alla-nima 
- 
- 
 
Jadvalda olmoshning «yasama» shaklini berishda tilshunos olim 
G‗.Zikrillayev fikriga tayanib, lug‗aviy shakl qo‗shimchasi inobatga 
olindi. 
Olmoshda shaxs, hurmat, miqdor, munosabat ma‘nosining 
mujassamligi va ularning nutqda rang-barang usulda namoyon 
bo‗lishi tilshunosligimizda aniqlangan. Masalan, kishilik olmoshidan 
men, biz 
so‗zlovchi
, 
sen, siz 
tinglovchi, 
u, 
(
ular
) o‗zga shaxsni 
bildiradi. Miqdor ma‘nosining ifodalanishi jihatidan 
men, sen 
birlikni; 
biz, 
(
sizlar
)
, 
(
senlar
)
, 
(
bizlar
) ko‗plikni; 
siz, 
(
ular
) birlikka ham, 
ko‗plikka ham betaraf ma‘noni anglatadi. Hurmat ma‘nosi II, III shaxs 
olmoshiga xos. Munosabat ma‘nosi kishilik olmoshining kelishik 
qo‗shimchasini olib o‗zgarishida yuzaga chiqadi. Кishilik olmoshiga 
egalik ma‘nosi ham xos. Ushbu olmosh qaratqich kelishigida egalik 
ma‘nosini bildiradi: 
bizning universitet
. O‗zbek tilida egalik ma‘nosi 
kishilik olmoshiga -
niki 
qo‗shimchasini qo‗shish bilan ham 
ifodalanadi: 
meniki, bizniki, seniki 
kabi. Yuqoridagi ma‘nolarning 
ifodalanish tarzini boshqa LMGda ham kuzatish mumkin.