Reja: Dispers sistemalarning umumiy tavsifi va ularning sinflarga bo‘linishi

Kristallar tarkibiga suv kiruvchi moddalar kristallogidratlar, ular 
tarkibidagi suv esa, kristalizasion suv deb, ataladi. 
Kristallogidratlarning tarkibi kristallogidratda qancha miqdordagi suv 
borligini ko’rsatadigan formulalar bilan ifodalanadi. Masalan, mis sulfat 
kristallogidrati (mis kuporosi) bir mol CuSO
4
hisobiga 5 mol suv saqlaydi va uning 
formulasi CuSO
4
.
5H
2
O holida yoziladi: natriy sulgfat kristalogidrati (glauber 
to’zi) formulasi Na
2
SO
4
.
10H
2
O holida ifodalanadi. 
Gidratlarning hosil bo’lishi issiqlik ajralishi bilan boradi. Gidratlar hosil 
qiluvchi moddalar eritilgandagi umumiy issiqlik effekti erish issiqligi effekti bilan 
gidratlanishi issiqlik effekti yig’indisidan iborat bo’ladi. Bu protsesslarning 
birinchisi endotermik, ikkinchisi ekzotermik protsess bo’lganligi uchun umumiy 

---

issiqlik effekti ayrim protsesslarning issiqlik effektlarning algebrik yig’indisiga 
teng bo’lib, uning qiymati musbat bo’lishi ham, manfiy bo’lishi ham mumkin. 
Moddaning suvda yoki boshqa erituvchida eriy olish xususiyati shu 
moddaning eruvchanligi deb ataladi. 
Moddalarning eruvchanligi eruvchi moddaning va erituvchining tabiati, 
shuningdek, haroratga bog‘liq.

Moddaning ma’lum haroratda 100 g erituvchida erib, to’yingan eritma 
hosil qiladigan massasi uning eruvchanlik koeffitsenti deb ataladi. 
Har xil moddalarning suvda eruvchanligi har xil bo‘ladi. Agar 100 gramm 
suvda 10 grammdan oshiq modda erisa, bunday moddalar yaxshi eriydigan, 1 
grammdan kam erisa oz eriydigan va nihoyat 0,01 grammdan kam modda erisa, 
amalda erimaydigan moddalar hisoblanadi.
Odatda, qutbli bog’lanishdagi moddalar va ionli tipli bog’lanishli moddalar 
qutbli erituvchilar (suv spirt, suyuq ammiak) da yaxshi eriydi, qutbsiz moddalar 
esa qutbsiz erituvchilar (benzol, uglerod sulfidi)da yaxshi erishi ma'lum. 
Ko’pchilik qattiq moddalarning erishi, issiqlik yutilishi bilan boradi. Bu 
qattiq moddaning kristallik panjarasining tuzilishiga ko’p miqdorda energiya talab 
qilinishi bilan tushuntiriladi. 
Bu energiya odatda, gidratlar hosil bo’lishida ajratilgan energiya bilan to’liq 
kompensasiya qilinmaydi. Kristall holdagi modda bilan uning to’yingan eritmasi 
o’rtasidagi muvozanat: Kristall + erituvchi = to’yingan eritma 
Le Shatelge prinsipini qo’llab, agar moddani erishida issiqlik yutilishi bilan 
borsa, temperaturaning oshishi shu moddaning eruvchanligining oshishiga olib 
keladi
1- rasm. Eruvchanlik egri chiziqlari.
degan xulosa chiqarish mumkin. 
Bordiyu gidratlanish energiyasi eritmaning hosil bo’lishida energiya ajralib 
chiqishiga 
yetarli 
darajada 
bo’lsa, 
eruvchanlik 
temperatura 
oshishi 
bilan 
kamayadi. Masalan, suvda litiy, natriy, 
ammoniy tuzlarining erishida bu xodisa 
kuzatiladi.
Eruvchanlik bilan temperatura 
orasidagi 
bog’lanishni 
grafik 
usulda 
eruvchanlik 
egri 
chiziklari 
holida 
ifodalanishi qulaydir. 
Eruvchanlik egri chizig’ini tuzish 
uchun abssissa o’qiga temperatura, ordinata 
o’qiga moddaning ayni temperaturadagi 
eruvchanlik 
miqdori 
qo’yiladi. Qattiq 
moddalar suvda eriganda sistemaning hajmi 
deyarli o’zgarmaydi. Shu sababli qattiq 
holatdagi 
moddalarning 
eruvchanligi 
amalda bosimga bog’liq emas. Ko’pchilik moddalarning eruvchanligi temperatura 

---

pasayishi bilan kamayadi, shu sababli issiq to’yingan eritmalari sovitilganda, 
erigan moddaning 
0° 10°
20° 30°
40" 50° 60" 70" 80° 90" /00°
ortiqchasi 
ajralib chiqadi.