O'zbekiston respublikasi oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi namangan davlat universiteti

Ko’p yillik qo’ng’irboshli o’tlar
guruhiga ajriqbosh, yaltirbosh, mastak, erkak 
o’t, oqso’xta, sudan o’ti, qo’noq kabi ekinlar kiradi. Dukkakli ekinlarga nisbatan bu 
o’tlarning to’yimliligi pastroq, ammo hosili yaxshi, tashqi muhitga chidamli yaxshi 
chim hosil qiladi. Va bir maydonda 5-7 yil hosil beradi. Ajriqboshning ko’katida 
14%, yaltiroqboshda-13 % sudan o’tida-11 % oqsil bo’ladi. Qo’ngirboshli o’tlarda 
ko’kat, pichan, pichan uni senaj, silos tayyorlanadi. Tuproqda organik modda 
to’planadi. Tuproqni suv va shamol yemirilishidan himoya qiladi. SHaharlarda 
ko’kalamlashtirishda ham qo’llaniladi. 
Qo’ng’irboshli o’tlar yer yuzida keng tarqalgan. Yaylovlar barpo etishda 
o’tlar aralashmalarida qo’ng’irbosh o’tlar asosiy tarkibiy qism bo’ladi. Mollarni 
yaylovlatishiga bardosh beradi. Qo’ngirboshli o’tlar ko’p to’planadi, shuning 
evaziga vegetativ ko’payish ro’y beradi. Yangi rivojlangan ‘ollar o’z ildiziga ega 
bo’ladi. Yangi ‘ollar o’zaro yangi to’planib poya sonlari tez ko’payib boradi. 
To’planish davrida hosil bo’ladigan poyalar mahsuldor, to’la rivojlanmagan gul 
to’plamlar bilan vegetativ va gul to’plami mutlaqo rivojlanmagan serbargli vegetativ 
poyalar rivojlanadi. 
Ko’p yillik qo’ng’irboshli o’tlar biologiyasi bo’yicha kuzgi, yarim kuzgi va 
bahori guruhlariga bo’linadi. Kuzgi o’tlar yarovizatsiya davrini uzoq muddatda 
o’tadi, birinchi yili meva hosil qilmaydi, ikkinchi yili bir o’rim urug’ hosil va bir 
o’rim pichan olish mumkin. Bu guruhga oq so’xta kiradi. Yarim kuzgi o’tlarda 
yarovizatsiya davri o’rtacha muddatda o’tadi, bir mavsumda 2-ta urug’ o’rimi 
yetiladi. Bu guruhga erkak o’t va yaltirbosh kiradi. Bahorgi o’tlarda yarovizatsiya 
davri qisqa muddatda o’tadi, birinchi o’suv yilida urug’ beradi, keyingi yillarda 2-3 
ta pichan o’rimi etiladi. Bu guruhga ajriqbosh, bug’doyiq, mastak turlari kiradi. 
O’tlarning hammasi uzun kun o’simliklar. O’tlar balandligiga qarab baland 
bo’yli, o’rta bo’yli va past bo’yli bo’ladi. To’planish darajasiga qarab g’avaktupli va 
zichtupli bo’ladi. O’tlarni orasida namsevar o’simliklar-bu ajriqbosh, 
qurg’oqchilikka chidamli va issiq sevar o’simliklar - erkak o’t, bug’doyiq. Ko’p 
yillar davomida hosil beradigan o’simliklar (10-15 yil bir yerda) - bu ajriqbosh, 
erkak o’t, yaltirboshdir. Bu o’simliklar sovuqqa chidamli bo’ladi. Urug’i -2-3°C 
unib chiqadi, qishlab chiqqandan keyin 5-7°C da o’sishi davom etadi, muqobil 
harorat 10-12°C. 

---

150 
Qo’ng’irbosh o’tlar har xil dala ekinlaridan bo’shagan yerlarga ekiladi. Ekish 
muddati beda kuz, bahor, yozda ekiladi. Eng muqobil ekish muddati-kuz. Tuproqqa 
ishlov berish beda texnologiyasiga o’xshaydi. Ekish usuli - yoppasiga qatorlab yoki 
tor qatorlab, sof holda yoki dukkakli o’tlar bilan birga qo’shib ekiladi. Ekish 
chuqurligi 1-3 sm, ekish meyori: a) ajriqbosh-8-10mln.dona\ga, b) yaltirbosh-4 
mln.dona, v) oq so’qta - 6-7 mln.dona d) mastak-3-4 mln.dona, g) erkak o’t - 4-5 
mln. dona urug’ olish uchun keng qatorlab ekiladi, shunda ekish meyori: ajriqboshda 
4-5 mln. dona yaltirboshda -2 mln.dona, yerkak o’t-2-3 mln.dona oqso’qtada-3-4 
mln.dona, mastak-2-3 mln.dona
Tez ko’kartirib olish uchun urug’ ekilgandan boshlab sug’oriladi. Har o’rimi 
1-3 marataba sug’oriladi.