К. Абдуназаров, А. Зайнуддинов умумий ер

 
11.3. Мустақил (автоном) ҳаракатлар
. 
Ташқи омиллар таъсирида рўй берадиган ҳаракатлардан ташқари географик 
қобиқда мустақил ҳаракатлар ҳам мавжуд. Бундай ҳаракатлар иккитадан кам 
бўлмаган инерция занжиридан иборат тизимларга хос. Объектга нисбатан ташқи 
омилларни ўзгариши натижасида ўзининг ўлчамларини аста-секин ўзгартирувчи 
тизимларга инерцион тизимлар дейилади. Умуман олганда ҳамма географик 
объектлар инерцион тизимлардан иборат. Аммо уларни инерционлик даражаси ҳар 
хил, кўпларда минутлар, соатлар, сукталар билан ўлчанади. Шу билан бирга 
географик қобиқнинг океан, музликлар каби тизимлари ташқи омиллар таъсирида 
анча секин ўзгаради. Масалан, сув аста-секин исиб аста-секин совийди, материк 
музликларини босиши ёки чекиниши минглаб йилни ўз ичига олиши мумкин. 
Об-ҳавони ўзгариши ҳам кўп жиҳатдан мустақил ҳаракатларга мисол бўла 
олади. Об-ҳаво ҳар доим Қуёш радиациясини миқдори билангина боғлиқ бўлмасдан, 
кўп жиҳатдан атмосферани океан, материк ва музликлар билан боғлиšлигининг 
маҳсулидир. Бу ўринда булутлик даражаси, атмосфера ва океан орасидаги 
термодинамик тафовут муҳим аҳамиятга эга. 
Океаннинг инерционлиги, яъни уни атмосферага нисбатан секин исиши ёки 
совуши (ташқи омил таъсирига реакциясини бир зумда бўлмаслиги) унинг ҳамма 
термодинамик таснифини вақт давомида силжишига олиб келади. Океан ўзига хос 
ўтган ҳодисани сақлаб қолувчи тазим сифатида намоён бўлади. Шундай қилиб ташқи 
омил таъсири натижасида ҳар хал давр мобайнида ўзгарувчи тизимни мавжудлиги 
географик қобиқда мустақил ўзгаришларни амалга ошишини тақозо этади. 
Ташқи омиллар ва ички қонуниятлар таъсирида рўй берувчи мажбурий ва 
мустақил ҳаракатлар даврийлик ҳодисаларини янада мураккаблаштиради. Ҳар бир 
даврийликдан сўнг Ер юзаси ва унинг алоҳида кичик тизимлари илгариги асл 
ҳолларига қайтмайдилар, ҳар бир ҳаракат бирор бир янгилик олиб келади. Натижада 

---

177 
тизим ўзгаради, эволюцион ривожланиш кузатилади. Тизимларнинг ривожланиши 
қайтмайдиган ўзгаришларни узоқ муддат давомида амалга ошиши натижасида рўй 
беради.