К. Абдуназаров, А. Зайнуддинов умумий ер

11.2. Мажбурий ҳаракатлар. 
 
 
Даврийлик жараёнлари ташқи омиллар таъсири (мажбурий ҳаракатлар) ва 
географик қобиқни ривожланишининг ички қонуниятлари (автоном тебранишлар) 
таъсирида рўй беради. 
Даврийликни келтириб чиқарувчи ташқи омилларга галактикада Қуёш 
тизимини тутган ўрни, Ер орбитасини эксцентритетини тебраниши, Ер ўқининг 

---

176 
қиялигини ўзгариши ва бошқалар киритилади. Галактика йили давомида Қуёш 
тизими модданинг зичлиги ҳар хил бўлган муҳитдан ўтади. Шу давр мобайнида 
гравитацион тортилиш кучи ўзгариб туради. Коинотдаги материя зичлигини 
ўзгариши, жисмларни бир-бирига тортилиш кучини бироз ўзгариши атмосфера ва 
океандаги циркуляцияга, эллиписоид айланма ҳаракат таъсирида зичликни ўзгаришга 
олиб келади. Бундай ўзгаришлар ўз навбатида даврий жараёнларни рўй беришини 
таъминлайди. 
Бундай мажбурий ҳаракатларга йиллик ва суткалик ритмиклик яққол мисол 
бœла олади. У ерни ўз ўқи ва Қуёш атрофида айланиши, Ер ўқини эклиптикага 
нисбатан қиялиги ва натижада Қуёш радиациясини фаолигини ўзгариши билан 
боғлиқ. Табиатдаги жараёнларга таъсир кўрсатувчи энг асосий омиллардан бири 
бўлган Қуёш радиацияси миқдорининг ўзгариши амалиётда ҳамма табиий- географик 
жараёнларга таъсир кўрсатади. Суткалик ва йиллик ўзгаришларни аниқ амалга 
ошиши вақтни аниқлаш бирлиги сифатида қабул қилиш имкониятини яратган. 
Мажбурий ҳаракатлар қалқиш ҳодисасини келтириб чиқарувчи сайёравий 
астрономик омиллар таъсирида ҳам амалга ошади. Натижада 1,2; 8,9; 18,9 ва 
тахминан 111 йил ва 1800-1900 йил давом этувчи ритмик даврийлик мавжуд. 
Даврий ўзгаришларга кўп жиҳатдан Қуёш тизимини коинотда тутган ўрнининг 
ҳосиласи сифатида қаралиши мумкин. Масалан, суткалик ва мавсумий даврийлик 
ерни Қуёшга нисбатан тутган ўрни билан белгиланади. 1800 йиллик даврийлик эса 
Қуёш, Ер ва ойнинг бир-бирига нисбатан тутган ўрни билан белгиланади.