К. Абдуназаров, А. Зайнуддинов умумий ер

10.2. Литосферада моддаларнинг ҳаракати
. 
 
Литосферада моддаларнинг жуда йирик ва муҳим ҳаракатлари содир бўлади. 
Ер пўсти палахсаларининг бўйлама ва кўндаланг ҳаракати, магматик жараёнлар ва 
бошқа омиллар таъсирида Ер юзаси билан мантия ўртасида модда алмашинувчи рўй 
беради. Мазкур жараёнларнинг ёрқин намоёни вулканлар ва зил-зилалар 
ҳисобланади. 
Вулканлар Ер юзаси табиатини шаклланишида муҳим роль ўйнаган ва ҳозир 
ҳам муҳим ўрин тутади. Ҳозирги пайтда Ер юзасида 800 дан ортиқ сўнмаган вулкан 
бор, улар ҳар йили Ер юзасига 3-6 млрд. тонна модда чиқариб ташлайди. Вулкан 
томонидан Ер юзасига отиб чиқарилган моддаларни кул, шлак, андезит таркибли 
лава оқимлари, газлар ва сув буғлари ташқил қилади. Ернинг геологик тарихи 
давомида Ер юзасига 13,5
0
10
18
–27
0
10
18
тонна вулкан жинслари чикариб ташланган. 
Мазкур миқдор ҳамма қуруқликдаги Ер пўсти массасига тўғри қилади. Ер пўстиннинг 
умумий массаси 18·10
18
тоннани ташкил қилади. Демак, Ер пўсти вулканик ва 
ўзгарган вулканик жинслардан иборат экан (36-расм). 
Вулкан жараёнида ажралиб чиққан сув буғлари атмосфера ва гидросферада 
мавжуд бўлган компонентлардан иборат. Вулкан отилганда атмосферага жуда кўп 
қаттиқ зарралар чиқарилади. Майда заррачалар атмосферадаги аэрозолларни ташкил 
қилади. Улар томонидан Қуёш нурлари ушлаб қолинади. 
Бир йилда Ер юзасида юз-минглаб маротаба зил-зила содир бўлади. Уларнинг 
кўпчилигини инсон сезмайди, фақат ўта сезгир асбобларгина қайд қилади. Аммо 
кучли зил-зилалар ҳам содир бўлиб туради. Оҳирги 30-40 йил давомида кучли зил-
зилалар таъсирида 15 млн.га яқин одам фожиали равишда ҳаётдан кўз юмди. 
Ер пўстидаги бошқа ҳаракатлар секин-аста рўй беради. Бундай ҳаракатларга 
секин рўй берадиган тебранма ҳаракатлар киради. Улар натижасида Ер юзасининг 
бир қисми аста-секин чўкса, иккинчи қисми кўтарилади, яъни бўйлама (вертикал) 
ҳаракатлар содир бўлади. Бундан ташқари кўндаланг (горизонтал) ҳаракатлар ҳам 
мавжуд. 1891 йили немис олими А.Вегенер материкларни сузиб юриши гепотезасини 
ишлаб чиқди. Материкларни сузиб юриши гепотезасини ишлаб чиқиш учун
Атлантика океанини икки қирғоғидаги материклар қиёфасининг ўхшашлиги; б) 
Атлантика океани икки қирғоғидаги материклар геологик тузилиши, фауна ва 

---

174 
флорасининг ўхшашлиги; в) Африканинг жанубида, Мадагаскарда, Ҳиндистонда, 
Австралиянинг ғарбида, жанубий Американинг шарқида тошкўмир ва пермь 
даврларидаги муз қоплами изларининг борлиги. Бу эса қадимда жуда катта яхлит 
Пангея қуруқлиги борлигидан дарак беради. Кейинчалик Ер пўсти палахсаларини 
ҳаракатини тасдиқловчи қатор далиллар топилди. А.Вегенер гепотезаси асосида 
кейинчалик тектоник плиталар назарияси ишлаб чиқилди. Мазкур назарияга асосан 
литосфера олтита йирик плитадан иборат. Плиталар астеносфера устида изостатик 
мувозанатлашган ва мантиядаги конвектив иссиқлик таъсирида горизонтал ҳаракат 
қилади. Океан ва қуруқлик литосфера плиталари тўқнашган жойда океан плиталари 
чўкади ва чуқур чўкмалар ҳосил бўлади, қуруқликда эса тоғлар кўтарилади ёки 
ороллар ёйлари вужудга келади. Иккита қуруқлик плитаси тўқнашган жойда эса 
тоғлар ҳосил бўлади. Масалан, Ҳиндистон плитаси билан Евросиё плитасининг 
тўқнашган жойида Химолай тоғлари вужудга келган. 
Плиталарни бир-биридан узоқлашиш зонасида ўрта океан тизмалари вужудга 
келади. Океан сув ости тизмасининг ўртасида грабен жойлашади, мазкур чуқурлик-
грабен литосфера плиталарини бир-биридан узоқлашиш зонаси ҳисобланади ва рифт 
деб аталади. (37-38- расм) 
итосфера плиталари тектоникаси назариясига биноан Ер пўсти ва мантия 
орасидаги модда алмашинувчи қуйидагича рўй беради: а) ўрта океан сув ости тоғ 
тизмалари зонасида мантия моддаси юқорига кўтарилиб Ер пўстини қалинлигини 
оширади; б) субдукция зонасида эса (плитанинг чўкиши) плита чўкади ва унинг 
моддалари чуқурда эриган ҳолатга ўтади. Минерал моддаларнинг географик қобиқда 
айланиб юриши ва уларни мантия моддаси билан алмашинувининг умумий чизмаси 
36-расмда тасвирланган. 
Мазкур чизмага биноан нураш, қайта ётқизилиш ва седиментация жараёнлари 
таъсирида вужудга келган чўкинди жинслар тектоник чўкиш натижасида аввал Ер 
пўстининг қуйи қатламларига тушади ва юқори ҳарорат ва босим таъсирига учрайди, 
натижада улар метаморфик тоғ жинсларига айланади. Мазкур метаморфик жинслар 
янада пастга тушиб эрийди ва иккиламчи магмага айланади. Бир вақтнинг ўзида 
компенсацион жараён юз беради: магма юқорига кўтарилиши натижасида вулканлар 
отилади, магманинг табақаланиши ва кристалланиши рўй беради, улар экзоген 
жараёнлар таъсирида яна чўкинди жинсларга айланади. 
Мантия билан Ер пўсти ўртасидаги модда алмашинуви географик қобиқнинг 
фаолияти учун зарур шарт бўлиб ҳисобланади. Чунки мазкур модда алмашинувчи 
натижасида органик моддаларни ҳосил бўлиши учун асосий манба бўлган СО
2
миқдори географик қобиқда доимо кўпайиб туради. Агар вулканик харакатлар 
бўлмаса, Ерда платформа шароити вужудга келади ва географик қобиқšа СО
2
ни 
келиши тўхтайди, натижада Ерда ҳаёт ҳам тамом бўлиши мумкин. 
Савол ва топшириқлар. 
1.
Литосферада моддалар қандай йўналишда ҳаракат қилади? 
2.
Ер юзасида моддаларни ҳаракатини қандай шаклларини биласиз? 
3.
Қуруқликда моддалар мувозанати ҳақидаги маълумотларни таҳлил қилинг 
ва нима учун мувозанат салбий эканлигини тушунтириб беринг. 

---

175 
4.
Литосферада моддаларни айланма ҳаракатини тасвирловчи чизмани таҳлил 
қилинг ва тушунтириб беринг. 
5.
Нима учун вулканлар ҳаракати тўхтаб қолса Ерда ҳаётни тўхтаб қолиши 
мумкинлигини асослаб беринг. 
6.
Ер юзасига мантия моддалари қаерларда чиқади? 
7.
Нима учун ўрта океан сув ости тоғ тизмаларининг ўрта қисми чуқур ва 
узун чўзилган ботиқдан иборат?