Buxgaletriya hisobining predmeti, metodi va uning elementlari

2 - misol 
«Mol etkazib beruvchi va pudratchilarga to’lanadigan schyotlar» 
moddasi korxona mablag’lari manbaini aks ettiradi. Balansda unga yozilgan 
summa - korxonaning mol etkazib beruvchilarga bo’lgan qarzi miqdorini 
ko’rsatadi. Bu modda bo’yicha qoldiq 10000 so’mga teng deylik.
«Mol etkazib beruvchi va pudratchilarga to’lanadigan schyotlar» moddasining 
o’zgarishini anglatuvchi muomalalar korxonaning qarzining oshishini 
kamayishini ko’rsatishi mumkin. Faraz qilaylik, uchta muomalalar sodir bo’lgan: 
birinchisi - korxona mol etkazib beruvchilarga bo’lgan qarzining 15000 so’mga 
uzgan, ikkinchisi - korxonaning mol etkazib beruvchilariga qarzi 20000 so’mga 
oshgan, uchinchisi - mol etkazib beruvchilarga bo’lgan korxona qarzni 35000 
so’mga uzgan. Mol etkazib beruvchilarga doir muomalalarni hisobga olish uchun 
6010-«Mol etkazib beruvchilar va pudratchilarga to’lanadigan schyotlar» schyoti 
yuritiladi. Bu schyot mablag’lar manbaini aks ettiradi, shuning uchun undagi 
yozuvlar, mablag’lar turlarini hisobga oladigan
«Kassa» schyotiga qaraganda boshqa aks ettiriladi. Unda qoldiq, mablag’lar 
manbaining kreditiga yoziladi. Mazkur schyotda ko’payishni anglatuvchi 
muomalalar - kreditida, kamayishni anglatuvchi muomalalar - debetida aks 
ettiriladi. Demak, 15000 va 35000 so’m shu schyotning debetiga, 20000 so’mni 
esa kreditga yozish kerak.
Boshlang’ich qoldiq va muomalalar yozilgandan keyin, debet va kredit bo’yicha 
aylanmalar yakunini hisoblab chiqamiz va yangi qoldiq (saldo)ni topamiz. U 
quyidagicha bo’ladi:
(40000+20000-50000=10000).
«Mol etkazib beruvchilar va pudratchilarga to’lanadigan schyotlar» schyoti unga 
muomalalar yozilganidan keyin, quyidagi ko’rinishga ega bo’ladi: 
«Mol etkazib 
beruvchilar va pudratchilarga to’lanadigan schyotlar» schyoti 
D-t
K-t
Mol etkazib beruvchilarga bo’lgan qarz uzilgan 

---

20 
1500 
0
3) Mol etkazib beruvchilarga bo’lgan qarz uzilgan 35000
Korxona mol etkazib beruvchilarga qarzining boshlang’ich qoldig’i
40000
1)
Mol etkazib beruvchilarga hisoblangan 20000
Uzilgan - hammasi (aylanma) 50000 hisoblangan hammasi(aylanma) 
20000
Korxonaning mol etkazib beruvchilarga qarzining oxirgi qoldig’i
10000
Bu schyotning oxirgi qoldig’i faqat kreditli bo’lishi mumkin, chunki korxona mol 
etkazib beruvchilarga bo’lgan qarzini uzishda, mavjud majburiyatdan ortiq 
summani to’lamaydi.
2. ASOSIY SCHYOTLAR 
Asosiy schyotlar mablag’lar turlari (aktiv) mavjudligi va harakati ustidan va 
ularning manbalarining (passiv) nazorat qilish uchun ishlatiladi. Barcha asosiy 
schyotlarga ularda korxona mulkining hisobga olinishi xosdir. Asosiy 
schyotlarning xususiyati shundan iboratki, agar ularda qoldiq mavjud bo’lsa, 
ularning hammasi balans tarkibiga kiritiladi.
O’zining tuzilishi va qanday maqsadga mo’ljallanganligiga qarab asosiy 
schyotlar asosiy aktiv, asosiy passiv schyotlarga bo’linadi.
Asosiy aktiv schyotlar moddiy va pul mablag’larining mavjudligi va harakatini 
hisobga olish hamda debitorlar bilan hisob-kitoblar uchun xizmat qiladi. Ularning 
xususiyatlarini
«Materiallar» va «Debitorlar bilan hisob-kitoblar» schyotlari misolida ko’rib 
chiqamiz.
«Materiallar» schyoti korxona omboridagi materiallarni hisobga olish uchun 
ishlatiladi. Ma’lumki, davr boshiga omborda mavjud bo’lgan materiallar 
(boshlang’ich qoldiq) bu schyotning debetida aks ettiriladi. Kirimi debetiga, 
chiqimi-kreditiga yoziladi. Oxirgi qoldiq bu schyotda albatta debetida (yoki nolga 
teng) bo’lishi kerak, chunki omborda mavjud bo’lgan materiallardan ortiqcha 
sarflash mumkin emas.
«Debitorlar bilan hisob-kitoblar» schyoti korxonalar bilan bajarilayotgan 
xizmatlari bo’yicha hisob-kitoblarni hisobga olish uchun mo’ljallangan. 
Korxonaning xali bajarmagan, lekin haqi to’langan xizmatlari uchun qarzi bu 
schyotning debetida boshlang’ich qoldiq sifatida ko’rsatiladi. Korxonalarning 
mazkur korxonaga bo’lgan qarzining oshib borishi ham uning debetiga, uning 
uzilishi (qarzning to’lanishi) esa - kreditiga yoziladi. Oxirgi qoldiq faqat debetli 
bo’lishi (yoki nolga teng) mumkin, chunki xaridor o’z qarzini boshqa korxonaga 
shu qarzidan ortiq summada to’lamaydi.

---

21 
Mulk (inventarlar)ni hisobga oladigan schyotlarga asosiy vositalar, uzoq muddatli 
ijarga olingan asosiy vositalar, nomoddiy aktivlar, materiallar, yoki va bo’rdoqiga 
boqilayotgan mollar, o’zi ishlab chiqargan yarim tayyor mahsulotlar, tayyor 
mahsulotlar, tovarlar kiradi.
Pul mablag’larini hisobga oladigan schyotlar kassa, hisob-kitob schyoti, chet el 
valyutasidagi pul mablag’lari, bankdagi maxsus schyotlar, qisqa muddatli 
investitsiyalar, pul ekvivalentlari, yo’ldagi pul jo’natmalar kiradi.
Xususiy kapitalni hisobga oladigan schetlarga ustav kapitali, qo’shilgan kapital, 
rezerv kapital, taqsimlanmagan foydalar kiradi.
Asosiy aktiv schyotning ta’rifi 
Debet 
Boshlang’ich qoldiq - moddiy va pul mablag’lari yoki ushbu korxonaga bo’lgan 
mavjudligi aylanma -mablag’lar kirimi (kelib tushishi) yoki debitorlarning ushbu 
korxonaga qarzining ko’payishi
Debet oxirgi qoldiq
2
Kredit
Asosiy va aylanma-mablag’lar sarfi (chiqib ketishi yoki debetorlik qarzning) 
uzili