Buxgaletriya hisobining predmeti, metodi va uning elementlari

debet, 
boshqasi (o’ng tomoni) 
kredit 
deb nomlanadi.
Hisobning har bir ob’ekti hamda, mablag’lar va manbalarning har bir turi uchun 
alohida schyotlar ochiladi. Debet va kredit bo’yicha yozilgan muomalalar 
summalarining jami aylanma (oborot) deb nomlanadi. Schyotning bir tomonida 
qayd etilgan summalar bilan uning boshqa tomonida ko’rsatilgan summalar 
o’rtasidagi farq 
qoldiq 
yoki 
saldo 
deb nomlanadi. Qoldiqlar debeti kreditidan 
ortiqmi yoki aksinchami ekanligiga qarab, debetli yoki kreditli bo’lishi mumkin. 
Yangi qoldiqni aniqlash uchun avval mablag’larni ko’payganligini ko’rsatuvchi 
aylanma summani boshlang’ich qoldiqqa qo’shiladi, so’ngra uning kamayishini 
aks ettiruvchi aylanma summasi ayirib tashlanadi. Agar qoldiq bo’lmasa, schyot 
yopilgan hisoblanadi.
Mablag’lar va ularning manbalari qoldiqlarining o’zgarishlarini schyotlarda aks 
ettirilishinini(tarxiy shaklda) misollarda ko’rib chiqamiz.
1 - misol. 
«Kassa» moddasi korxonaning naqd pullarini aks ettiradi. Faraz qilaylik 
kassada
200 so’m bor. Xo’jalik mablag’lari balansning aktivida ko’rsatilganligi bois, 
schyotlarda ularning qoldiqlarini debetga yozish tartibi qabul qilingan. Demak, 
200 so’m qoldiqni «Kassa» schyotining debetigi yozish kerak.
Faraz qilaylik, korxonada shunday muomalalar sodir bo’lganki, ularning 
natijasida kassaga birinchi jarayon bo’yicha 500 so’m, uchinchi muomala 
bo’yicha 3000 so’m kelib tushgan; kassada ikkinchi muomala bo’yicha 600 so’m, 
va to’rtinchi jarayon yuzasidan 2800 so’m chiqib ketgan (sarflangan). Pullarning 
kelib tushishi (ko’payishi)ni «Kassa» schyotining debetiga, ularning chiqib 
ketishi (kamayishi)ni uning qarama-qarshi tomoniga - kreditiga yozish kerak. Bu, 
kassadagi mablag’lar harakatining yakunlarini hisoblab chiqishda naqd pullarni 
kelib tushishini qoldiqqa qo’shish, chiqib ketishini esa ayrish uchun kerak.
Shunday qilib, 500 va 3000 so’m «Kassa» schyotining debetiga, 600 va 2800 
so’m uning kreditiga yoziladi.
Naqd pullar harakatini debeti va krediti bo’yicha aylanmalar summasi hisoblab 
chiqarilgandan keyin qoldiqni aniqlaymiz. U 300 so’mga teng bo’ladi 
(200+35003400).
To’rtta muomala yozilgandan keyin «Kassa» schyoti quyidagi ko’rinishga ega 
bo’ladi:
D-t
K-t

---

19 
Kassadagi naqd pullarning
Boshlang’ich qoldig’i
B 200
2)
Kassadan naqd pul 
sarflandi
3)
Kassadan naqd pul 
sarflandi
600
2800
1) Kassaga naqd pul kelib 
tushdi
3) Kassaga naqd pul kelib 
tushdi
500
3000
Kelib tushgan - jami (aylanma) 
Kassadagi naqd pulning oxirgi 
qoldig’i
3500
300
Jami sarflangan (aylanma)
3400
Bu schyotdagi oxirgi qoldiq faqat debetida bo’lishi mumkin, chunki mavjud 
bo’lgan naqd puldan ortiqcha sarflash mumkin emas.