G. A. Shahmurova yosh fiziologiy as I

Tayanch harakat apparatining gigiyenasi
Q a d d i q om at va uning k a m c h ilik la r i. 
H ar bir odam o ‘z tanasini 
o datlan gan h olatd a erkin tutishi qad-qom at deyiladi. Q ad-qom at 
shakllanishida ayniqsa umurtqa pog'onasining, ko‘krak qafasi, qo‘l va 
oyoq suyaklari hamda tana muskullarining rivojlanishi mu him ahamiyatga 
ega. Odam qad-qomatining to ‘g‘ri bo'lishi muskullar tonusiga, nerv 
sistemasining holati, hayoti mobaynida gavdasini tutishi, jismoniy mashq 
bilan shug'ullanishi, turli kasalliklar bilan kasallanishiga bo g‘liq. 
Anatom ik nuqtai nazardan, to ‘,gpog'onasi bir me’yorda to'lqinsimon, bosh va bo'yining tanaga nisbatan 
to 'g 'ri va tile, ikkala yelka va ikkala ko ‘krak bir tekislikda, qorin bir oz 
ichga tortilgan, ko'krak qafasi bir oz qorindan oldinga chiqib turgan, 
oyoqlari tik va to 'g 'ri holatda bo'lib, iilarni juftlashtirganda tovonlar, 
tizzalar bir-biriga tegib turadigan holat tushiniladi.
Qad-qomatning noto4g‘ri shakllanishi bir necha xil bo'ladi: cho'zilgan, 
egilgan, kifotik, lordotik va skolitik qad-qomat. Egilgan qad-qomatli 
odamlar tik turganda, boshi bir oz oldinga egilgan, yelkalari oldinga
187
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

osilgan ko‘krak qafasi botiqroq, qorin oldinga chiqqan bo‘ladi. Bunday 
holat skelet muskullari ayniqsa, gavdaning orqa qismidagi muskullar 
yaxshi rivojlanmaganligi va kuchsiz bo‘lishi tufayli yuzaga keladi.
Kifotik qad-qomatli odamlarda kuraklar qanotga o ‘xshab ko ‘tarilib, 
orqa yelka qismi do4mbayib, bukir holat yuzaga keladi.
Lordotik qad qomatli odamlar gavdasining orqa qismi tekis yoki bir 
oz botiqroq, ko‘krak qafasi yassi, qorni oldinga chiqqan bo4ladi. Bunday 
holat um urtqa pog‘onasining bel qismi m e’yordan k o ‘proq oldinga 
bukilishi, b o ‘yin qismida esa oldinga kam roq bukilishi, ham da qorin 
devori muskullarining kuchsiz rivojlanganligi tufayli yuzaga keladi.
Skoliotik qad-qom atli odam tik turganda yelkalarining biri past, 
ikkinchisi baland, ko‘kraklari ham past, baland, ko'krak qafasining bir 
tomoni bo‘rtganroq, ikkinchi tomoni botiqroq holatda bo‘ladi. Bunday 
odam gavdasini to‘g‘ri va tik tuta olmaydi, tik turganda gavdasi bir tomonga 
qiyshaygan holatda b o ‘ladi (30-rasm). Bolaning qad-qom ati norm al 
shakllanishi uchun bir qator gigiyenik qoidalarga rioya qilish kerak.
Q ad-qom atning to ‘g 4ri shakllanishiga bola tug'ilishidan boshlab 
e’tibor berish lozim. Yangi tug'ilgan bolaning oyoq-qo'llarini to ‘g‘ri 
parvarish qilish, to'g'ri yo'rgaklash, beshikda yotganda oyoq-qo'llarini 
to 4g‘rilab belash, k o ‘krak qafasini qattiq bog‘lamaslik kerak. Bola bir 
yoshda yura boshlaydi. Bu davrdan boshlab bolaning qad-qom atiga 
e’tibor berish lozim.
Bolani olti oylik b o ‘lguncha o'tqizm aslik, o ‘n oylik b o ‘lguncha 
o y o g ‘ida uzoq v aqt tik tu rg 4izm aslik kerak, chunki bu yoshdagi 
bolalarning umurtqa pog‘onasi, oyoq suyaklari egiluvchan bo 4lganligi 
sababli tana og'irligini коЧага olmasdan, egrilanib qolishi mumkin.
4-5 yoshgacha bo'lgan bolalalarni katta odamlar uzoq vaqt qo'lidan 
yetaklab yurm asligi kerak, chunki bolaning bir tom oni yuqoriga 
ko4arilishi tufayli umurtqa pog‘onasi egrilanib qolishi mumkin. Bolaning
6-7 y o sh d an q a d -q o m a ti sh a k lla n a boshlay d i. S huning uchun 
boshlang4ich sinf o'quvchilari uzoq vaqt bir joyda o4irm asligi, tik 
turmasligi, uzoq masofaga yurmasligi, og'ir buyumlarni ko'tarmasligi, 
ayniqsa doim faqat bir qo‘lida ish bajarmasligi, bo'ylariga mos parta, 
stol-stullarda o'tirishi kerak. O'quvchilar parta, stol-stulda o4irganda 
quyidagi qoidalarga rioya qilishi zarur: o'tirganda gavdasi tik, yelkalari 
bir tekisda, beli stul (parta) suyang'ichiga suyanib tursin, oyoqlari tizza 
bo‘gcimida to 4g‘ri burchak hosil qilib bukilsin, oyoq kaftining hamma
188
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

yuzasi polga baravar tegib tursin, ko 4krak bilan parta qirrasi orasida 10 
sm. ga yaqin masofa boisin.
Yurganda boshni tik tutib, o 4rtacha qadam tashlash, lapanglab, bir 
q o 4lni cho4ntakka solib, qiyshayib yoki uyalib, engashib yurmaslik, 
mehnat darsida gavda holatini, mehnat turini tez-tez o 4zgartirib turishi 
kerak. Bolalar va o 4smirlarda ko‘pincha tovuq ko 4krak, etikdo4z ko 4kragi, 
sk o lio zn in g tu rli sh ak llari, yassi oy o q lik , m u sk u llarn i y etarli 
rivojlanmasligi, bo4g4imlarning kasallanishi kabi nuqsonlar tufayli qad- 
qomat buziladi. Bola yoki o4smirni oyoq kiyimining tor yoki keng boiishi 
ham qad-qomatning buzilishi sabab boiishi mumkin.
Bolaning tunda uxlashiga ham e’tibor qaratish lozim. Bola gadasini 
to 4g4rilab tekis joyda, biroz qattiq o 4rin k o 4rpada uxlashi kerak. Ba’zi 
bolalar gujanak b o iib uxlaydilar. Bunday holat ham qad-qomatga ta ’sir 
qiladi bolalar va o'smirlar qad-qomatni to 'g 'ri shakllanishiga yordam 
beradigan jismoniy mashqlar bilan shug‘ullanishga yoshlikdan o ‘rgatish 
lozim. Masalan: gimnastika, suvda suzish, valeybol, turnirda tortilish va 
boshqalar.
Q ad -q o m atn in g b u zilish id an fa q a t odam ning k o 'rin is h i 
o ‘zgarm asdan, balki u ichki organlar (o ‘pka, yurak, jigar, buyrak, 
oshqozon va ichak kabilarning) rivojlanishi va funksiyasiga ham salbiy 
ta ’sir ko‘rsatadi. Bunday odamlar jismoniy mehnat qilganida, jismoniy 
tarbiya va sport bilan shug‘ullanganida nafasi qisadi, yurak urishi 
tezlashadi, tez charchaydi.
Q ad-qom atning shakllanishi 18 yoshgacha davom etadi. Shuning 
uchun shu yoshgacha o‘smirlar yuqorida ko‘rsatilganlarga amal qilsalar 
ularning qad-qomatlari to ‘g‘ri va chiroyli bo‘lib shakllanadi.
Bolani qad-qomati to 4g 4ri shakllanishini ota-onalar, o 4qituvchilar, 
tarbiyachilar tizimli ravishda kuzatib borishlari, turli chora-tadbirlarni 
amalga oshirishlari lozim.