Август 2020 3-қисм

Август 2020 3-қисм
Тошкент
qalam tebratgan. Xammor falsafadan tashqari tabobatda ham juda mashhur bo’lganligi uchun ham 
“Buqroti soniy”, ya’ni “Ikkinchi Gippokrat” laqabiga sazovor bo’lganli, shubhasiz U tabobat 
ilmida ham o’z davrining buyuk dohiysi ham bo’lgan.
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati:
1. Хоразм Маъмун академияси. –Т.: Шарқ, 2006. – 168 б.
2. ўзбекистон миллий энциклопедияси. – T.: ўзбекистон, 2004. –700 б.
3.https://uz.wikipedia.org/wiki/Abulxayr_ibn_Hammor_Hasan_ibn_Sivor_ibn_Bobo_ibn_
Bahrom_Xorazmiy
4.https://www.wikiwand.com/uz/Abulxayr_ibn_Hammor_Hasan_ibn_Sivor_ibn_Bobo_ibn_
Bahrom_Xorazmiy
5. http://xorazmiy.uz/oz/pages/view/453

---

32
Август 2020 3-қисм
Тошкент
ҚАДИМГИ ДәўИРДЕ САКЛАР-МАССАГЕТЛЕРДИң ДИНИЙ ТүСИНИКЛЕРИ 
Қурбаниязова Айзада Пулатовна
Әжинияз атындағы Нөкис мәмлекетлик
педагогикалық институты академиялық лицейиниң 
тарийх пәни оқытыўшысы 
Телефон: [phone]
Аннотация:
Қадимги дәўирде саклар-массагетлердиң жәмийетлик турмысы, қудайлар 
көриниси, көркем өнерлери, зергерлик буйымлары, Саклардың мифологиясы, мәденият 
естеликлери, диний дәстүрлерди ҳәм тили ҳаққында баян етиледи.
Гилт сөзлер:
әскерий демократиялық, ҳайўанат стили, қанатлы ат тулпарлар, Митра, 
Индра қудайлары, Алпамыс, Қоблан дәстанлары, сакендр көркем өнери.
Б.э.ш. III-II әсирлерде Қубла Арал бойы жерлерине турклердиң араласыўы күшейди, 
әсиресе усы дәўирде гуннлар, теле этнослары жети асарлар менен бирге Хорезмге де ара
-
ласады. Б.э.ш. vII-v әсирлерде саклардың жәмийетлик турмысы әскерий демократиялық, 
конфедерациялық мәмлекетлик дәрежесине көтериледи. Қадимги дәўирде саклар-масса
-
гетлер-сарматлар, қанлылар, гунналар, теле қәўимлери ерте түрк этносына киреди.
Қубла Арал саклары, Иран ахеменийлери, Бактрия, Хорезм ҳәм Қытайлардың Чжоу 
және Хань империясы дәўириндеги көркем өнерлери менен таныс болған «Б.э.ш. vIII 
әсирден баслап саклар арасында кең таралған» ҳайўанат стили атлы коркем түри көп 
таралады. Көп ғана буйым затларда қошқар, түйе, жолбарыс, буркит сыяқлы жәниўарлар 
көринислери салынды. Саклардың түсинигинше қудайлар адамларға қанатлы ат тулпарлар, 
қуслар, басқа ҳайўанлар түринде көринеди деп ойлаған. Усы образлардың мифологиясмы 
ауыз-еки әпсаналарда кең орын алғаны ушын «ҳайўанат стили» пайда болады. Саклардың 
зергерлик көркем өнерлери үлгиси (сырға, бронзадан исленген жүзик, курал жарақлар, 
ҳайўанат сүўретлери менен безелген буйымлары) Тегискен, Уйгарак, Ыссық қәбирлеринен 
табылды. Саклардың мифологиясында: атлар, күн менен от пенен байланыслы болады.
Тулпар атлар ҳаққында қарақалпақлардың Алпамыс, Қоблан дәстанларында ушырасады. 
Саклар дүньяны тәбиятты, космосты түсиниўде өзинше түсиниклерге ийе болған. Митра, 
Индра қусаған қудайларға байланыслы дүнья: жер асты, дүнья, орта дүнья, жер бети ҳәм 
жоқарғы дүньялар аспан үстилери деп түсинген. Олардың түсинигинше дүньяның төрт 
тәрепи оң, сол, алғы ҳәм арткы тәреплери болған. Улыўма алғанда сак-массагетлердиң 
«ҳайўанат стили» сак қәўимлердиң дүньяны аңлап түсиниўдеги ҳақыйқый көриниси, 
олардың мифологиясында көркем өнеринде сәўлелениўи, саклардың идеологиясының 
қәлиплескенин дәлийллейди. Б.э.ш. vII-vI әсирлерде саклардың жәмийетлик дүзими 
әскери демократиялық конфедерациялық мәмлекетлик дәрежесине көтериледи. Қәдимги
дәўиринде сак-массагетлер, сарматлар, қанлылар, гуннлар қәўимлери Арал бойы халықлары 
менен бирге өзлерине тән материалы руўхый мәдениятты, диний дәстүрлерди дүзеди. Усы 
дәўирлерде Қарақалпақстан аймағында ерте түрк тилинде сөйлейтуғын халықлар жасайды. 
Қадимги халықлардың диний түсиниклери олардың мәденият естеликлеринде де сәулесин 
тапқан, Суретлеў искуствосында ҳәм олардың диний түсиниклерининг белгилери бар. 
Накши-Рустем таў тасындағы жазыуда саклар үш топарға бөлингенин көрсетеди: Саки-
Тиграхауда, Саки-хаумаварка, саки-тарадарайя. Сол үш саклардың Уатаны мәкан жайы, 
географиясы бойынша илимде тартыслар жүдә көп. әмиудәрья ғәзийнеси деп аталған саклар
көркем өнеринде алтын пластинкада адам (сак) сүйрети берилген. Персеполь рельефинде 
саклар сүурети берилген, олар Иран шахына тән ат, ҳ.т.б. алып барғаны көрсетилген. Орта 
Азия еки дәрья аралығында сакендр көркем өнери бойынша С.П.Толстов басшылыгында 
Хорезм экспедициясы ағзалары Уйгарак, Тегискен кәбиристаннан тапты. Бул сак 
искусствосы мийраслары толык жәрияланбады. С.П.Толстов «Сырдәрья дельтасындағы
скиф кәуимлери» (I36 бет) ниң материаллык мәденияты бойынша жазды. Арал бойы сак-
массагетлер бойынша W.E.Тагл, В.В.Струве, А.Н.Бернштейин, С.П.Толстов жазды . Ол
«Приаралья скифлери ҳәм Хорезм» (СЭ, I96I, W4.) макала жазды. Сырдәрьяның ески
аңбары Кувондәрья, Жаңадәрья бойларында ярым көшпели шаруалар хожалығы жасаған. 
Сали Варвар Кәуимлердиң естеликлери. Жети асар, Чирикрабат, Бабиш мулла, Баланды, 

---

33