Sharq mamlakatlarida vujudga kelgan ilk
Misr hududidagi ilk kutubxonalar – Tell-el Amarna va Aleksandriya
Download 0,89 Mb. Pdf ko'rish
|
jahondagi ilk arxivlarning vujudga kelishi va rivojlanish yonalishlari
|
kutubxonalari faoliyati va inqirozi sabablari
Qadimgi Misr deb Nil daryosining birinchi ostonasidan boshlab keng Nil deltasini hosil qilgan tor Nil vodiysiga (kengligi 1kmdan 20km. gacha) aytiladi. Tor Nil vodiysi Yuqori Misr, deltaning quyi qismidagi viloyat Quyi Misr deb atalgan. (“Yegipet” nomi yunoncha, Misr poytaxti Memfis misrcha “Xetkau-Ptax” yoki Xikupta “Xudo Ptaxning ruhi qal’asi” ma’nosini bildiradigan so’zdan kelib chiqqan). Misrliklar o’z mamlakatlarini Nil vodiysining haydalgan qora tuproqli yeriga qarab Kemet-“qora yer” deb ataganlar. 43
orqali Misr Old Osiyoning madaniy markazlari bilan bog’langan. Misr Nil daryosi orqali Tropik Afrika va O’rtayer dengiziga tutashgan. Gerodot “Misr-Nilning sovg’asi”-deya ta’riflaydi. 44 Chunki Nil daryosi Misr iqtisodiy hayotida yetakchi o’rin tutgan. Nilda har yili 19-iyunda toshqin ko’tarilgan. Bu toshqin sentabr o’rtalarigacha davom etgan. Noyabrda daryo o’z o’zaniga tushgan.
43 Kabirov A. Qadimgi sharq tarixi. –T.: “Tafakkur”, 2016. –B.15 44 Murray S. A. The library: Alexandria. –New York: ”Skyhorse Publishing”, 2009. –P. 17 33 Misr madaniyati. Misr madaniyati to’rt ming yil davomida shakllandi. 45 Misr
arxivlari huquqiy, ish yuritish hujjatlaridan tashkil topgan. Eng qadimgi arxiv podsho Neferikara ibodatxonasida (V sulolasi mil. avv XXV-XXIV asrlar) topilgan. 46
Qadimgi Misrdan boy adabiy meros yetib kelgan. Misr adabiyoti namunalaridan nasihatnoma va bashoratlar-“Axtoy nasihatnomasi”, “Amenemope nasihatnomasi”, “Ipuser so’zlari”, badiiy adabiyot namunalari-“So’zamol dehqon to’g’risidagi qissa”, “Sinuxet hikoyalari” va hokazolarni aytish mumkin. Ertaklar- “Ikki aka-uka to’g’risida”, “To’g’ri va egri” haqida, “Kemada halokatga uchraganlar” ertagi, “Unu Amonning Biblga sayohati” kabilar. Diniy ruhdagi asarlar-V-VIII sulola fir’avnlari piramidalari ichki devorlarida iyerogliflar bilan tasvirlangan yodgorliklar bo’lib, ular “Piramida matnlari” deb ataladi. Diniy yozuvlarlar O’rta podsholik davrida zodagonlarning yog’och sag’analarida bitilgan “Sarkofaglar matnlari”, qadimgi Misr diniy bosh kitobi hisoblangan “O’liklar kitobi”, Memfis ilohiyotshunoslik matnlaridan iborat. Tibbiyot, matematika papiruslari. Ebers katta papirusi va Edvin Smit papiruslari kabilar qadimgi Misrda ilmiy bilimlarni rivojlangani to’g’risida ma’lumot beradi. 47
Aleksandriya kutubxonasi. Aleksandriya Saroy kutubxonasi qadimgi dunyodagi eng katta kutubxonalar ichida birinchilardan hisoblanadi. Bu kutubxona muzalar-9ta ma’budalar sharafiga bunyod ettirilgan. 48 Misr O’rta yer dengizi qirg’og’ida joylashgan bo’lib, uning so’lim shaharlaridan biri Aleksandriya shahri edi va bu shahar o’zining yirik kutubxonasi va madaniyat markazi bilan mashhur bo’lgan. Kutubxona Buyuk Aleksandr Makedonskiy tomonidan tashkil etilgan, undan so’ng esa voris bo’lib (Ptolemey I Soter o’zini voris deb hisoblardi) Ptolemey I Soter kutubxonani boyitishga, saqlab qolishga harakat qildi. Bu buyuk dargoh Ptolomey sulolasi davrida gullab-yashnagan va o’zining eng yuqori cho’qqisiga chiqgan. Bu yer kutubxona bo’lsa ham aslida, juda ham katta ilmiy-
45 Kabirov A. Qadimgi sharq tarixi. –T.: “Tafakkur”, 2016. –B.12 46 Murray S. A. The library: An illustrated history. –New York: “Skyhorse Publishing”, 2009.–P. 17 47 MacLeod, Roy. The Library of Alexandria: Center of Learning in the Ancient World. –New York: “University of Cambridge Press”,2005. –P. 17 48 Erksine, Andrew. Culture and Power in Ptolemaic Egypt: The Museum and Library of Alexandria. – London: ”Oak Knoll Press”, 1995. –P. 38 34 tadqiqot markazi edi va uning bir qismi Aleksandriya muzeyi edi. Shu bilan birga, dunyoning eng mashhur mutafakkirlari to’plangan, o’zaro suhbatlar qilgan, ma’ruza xonalarida talabalarga ma’ruzalar o’qiganlar. 49 Ha, edi… Kutubxonaning taqdiri ko’plab gumonlar ostida qolgan, ya’ni shunday mahobatli kutubxona qay yo’sinda yo’qlikka mahkum bo’lgani hamon sir bo’lib qolmoqda. Keling, yaxshisi, eng birinchi, kutubxona yo’qolishiga emas, uni qanday qilib shu qadar cho’qqiga chiqqani to’g’risida fikr yuritsak. Buyuk Aleksandr vafotidan so’ng kutubxona qarovsiz qoldi, unga jonkuydiradigan o’sha vaqtlarda faqatgina Arastu bo’ldi, uning ko’plab yelib- yugurishlari natijasida kutubxona saqlanib qolindi, endigi vazifa to’plamlarni ko’paytirish, yig’ish edi, bu yo’lda unga shogirdi Dimitriy Falerus yaqindan yordam berdi. 50 Boshqa bir manbada kutubxona tarixi haqida Rimda yashagan va o’sha yerda o’z faoliyatini olib borgan Tiberius Klavdiy Balbilusning (taxminan milodiy 79-yil) lotin yozuvida yozilgan “Aleksandriya kutubxonasi” nomli hisobotida yozib qoldirgan manbasi juda ham qadrli va muhim. Bu kitob afsonalarga qorishtirib yozilgan bo’lsa ham, ammo aslida, Misr hukmdoriga yaxshi ko’rinish uchun bitilgan asar hisoblanadi. Aristesning xatidan ma’lum bo’lishicha, kutubxonani dastlab Aleksandr Makedonskiy barpo qilgan vafotidan so’ng taxminan, mil. avv 180-145-yillarda Faleron Dimitriy tomonidan kutubxona faoliyatini yuritgan. Undan keyin Ptolemey I Soter (taxm. mil. avv 323-283 ) hukmronligi ostida Arastu kutubxonaga bosh- qosh bo’ladi. Boshqa ayrim manbalarda Ptolemey I Soterning o’g’li Ptolemey II (mil. avv 283-246 ) davrida kutubxona o’z faoliyatini boshidan boshlagan degan fikr bor. Qirollik madaniyatini yuksaltirish uchun Ptolemey II Rodos va Afina shaharlarini mas’ul qilib qo’yadi, bu haqida Galen o’z asarlarida ham keltiradi, “o’zga mamlakatlardan olib kelingan kitoblarning bari portdagi kemalarga to’planardi, ularni olib kelib kutubxona ro’yxatidan o’tkazish Rodos va Afina shaharlariga Ptolemey II tomonidan topshirilgandi” degan yozuvlar mavjud.
49 Staff Report. What happened to the great Library of Alexandria? Berlin: “The Straight Dope”, 2005. –P. 25 50 Orosius, Paulus. The Seven Books of History Against the Pagans. –Washington: ”Catholic University of America”, 1964. –P. 22
35 Bir kuni Aleksandriyaga Ptolemey III keladi va kutubxona bilan yaqindan tanishadi hamda o’sha kuniyoq “Butun shahar ahli qo’lidagi jamiiyki kitoblarni, o’rog’liq qog’ozlarni, xullas, barcha yozuvlarni olib kelib kutubxonaga topshirishni, chiroyli yozishni bilgan xattotlat esa ularni tezlikda qaytadan yozib kitob javonlariga foydalanishga qo’yishni va yana bu ishga savdogar-u sayyohlarni ham jalb qilib ular har sayohatga, savdo-sotiq ishlariga borganda o’sha joylarning ham qo’lyozmalaridan, kitoblaridan olib kelib topshirish” bo’yicha farmoyish beradi. Chindan bu tadbir kutubxona fondiga juda ham katta foyda keltiradi. Endilikda javonlar to’lib kitoblarni qo’ygani joy topilmay qoladi. Shunda xalq Serapis ibodatxonasidagi ulkan zalga qolgan kitoblarni joylash to’g’risida imperatorga iltimos bilan chiqadilar, ularning so’zlari inobatga olinadi. (Bu ibodatxona iloh Serapis sharafiga bunyod etilgan edi). Serapisdagi kutubxona “Qizim” deb atalardi. U yerdagi kitoblar asosan, papirus kitoblar edi. 51 Boshqa manbaalarda esa, mil. avv 300-yilda kutubxonaning asosiy fondi papiruslarga, pergament qog’ozlarga yozilgan,” 52 deb keltiriladi. Hozirgi kungacha kutubxonada qancha kitob jamlangani noma’lum lekin tadqiqotchilarning hisob-kitoblariga ko’ra hamda kutubxona joylashgan joyning hajmini o’rganilgandan va u haqidagi turli-tuman manbalarni ko’rib chiqgandan so’ng shu xulosaga kelishganki, kutubxonada 40.000 bilan 400.000 orasida kitoblar saqlandan bo’lishi kerak. 53
davrida kutubxonadagi to’plamlar 500,000 o’rog’liq pergament qog’ozga yetgani ham manbaalarda bor, undan tashqari, 200.000 kitoblarni Mark Antoniy Kleopatraga to’y sovg’asi qilib bergan, shu uchun ayrim tarixchilar kutubxona to’plami 200.000 dan iborat degan xulosaga ham kelganlar. Ayrim tadqiqotchilar esa, noma’lum yoki kutubxona kitoblari behisob deb jar soladilar. Lekin Galen Aleksandriyaga kelganda kemadan tushiboq kutubxonaga shoshganligini afsonaviy kutubxonani o’z ko’zi bilan ko’rish uchun qushday uchib kelganini va kitoblarni o’zi ro’yxatga olib sarhisob qilishga tushib ketganini va nixoyat, kitoblarning
51 Parsons, Edward. The Alexandrian Library. –London: “History Magazine”, 1952. –P. 52 52 David Hart. The Myth of the Great Library. – Mexico: “Mehico history publishing”, 1999.–P. 11 53 Krasner–Khait, Barbara. Survivor: The History of the Library. –London: ”History Magazine”, 2012. –P. 6 36 hajmi 500.000 dan ham ortiq ekanligini o’z kundaligiga qayd etib o’tgan”, deyiladi. Kutubxonaning qurilish loyihasining rejalari aniqligi manbaalardan ma’lum, yunoncha ustunlar qo’yib tiklangan ulkan kutubxonaning joylashgan xonalari quyidagicha bo’lishi kerak edi va shunday ham bo’ldi- uchrashuv xonalari, mehmon xonalar, bir nechta ma’ruza zallari, ommaviy ovqatlanish va kichikroq, bir-ikki kishi ovqatlanadigan xonalari dam olish xonalari bo’lgan, tashqarida esa xushmanzara bog’ bo’lgan, kutubxondan chiqqanda o’ng tomonda kutubxona olimlari, tadqiqodchilarining yotoqxonalari joylashgan va alohida bir bo’lim bo’lib, bu yer zamonaviy til bilan aytganda, hujjatlarni kataloglashtirish bo’limi edi, uning biqinida esa, o’sha yumush bilan shug’ullanuvchi hodimlarning alohida ovqatlanish bo’limi joylashgandi. Yana kutubxonaning asosiy bo’limiga qaytsak, kutubxona bo’limlarga ajratilgan bo’lib, birinchi zal “A” zal deb nomlangan va tepa qismiga “Shirin jon davolash bo’limi” deb o’yib yozib qo’yilgandi. Har bir bo’limdagi kitoblar tartib bilan javonlarga terib chiqilar va doimoiy nazorat qilib, ro’yxatga olib borilardi. Hech bir bo’limdagi kitoblar bir-biriga qo’shilib ketmagan, misol, klassik mutafakkirlarning matematika, astronomiya, fizika, geometriya, muhandislik, geografiya, fiziologiya va tibbiyot fanlariga doir kitoblari alohida javonlarga joylangan. 54 Bu maskanning nomi kutubxona ediyu qiladigan ishlari esa… Kutubxonaning o’zida joylashgan Aleksandriya muzeyida ham ulkan tadqiqot ishlari olib borilardi, masalan, hayvonlarni, o’simliklarni o’rganish uchun maxsus bino qurilgan va qiziqqan har qanday tadqiqotchi amaliyot o’tashlari mumkin edi. Yana muzeyda Yevklid, Arximed, Eratoszenes, Herophilus, Erasistratus, Gipparx, Adesiya, Toj, Zeon va Samos Aristarxlarning ixtirolari ko’rgazma uchun chiroyli qilib bezatilib qo’yilgan edi. Karlton Velch Aleksandriya kutubxonasini tashqi qiyofasini quyidagicha tasvirlaydi: “Bu dargoh juda ham biz uchun muqaddas bo’lib uning ko’rinishi quyidagicha, marmar bilan qoplangan juda ham mahobatli ustunlar, ustunlarning
54 Kennedy, George. The Cambridge History of Literary Criticism:Classical Criticism. –New York: “University of Cambridge Press”, 1999. –P. 117 37 har biri turlicha ranglarda jilolanar va kutubxonaga kirish qismining eng yuqori qismiga mix bilan mahkamlab, oltin suvi bilan bizning rahnamoyimiz Ptolomeyning so’zlari bitib qo’yilgan. Kutubxona muzeyga qo’shni va yoki ikkalasi bir joyda joylashgan deyishimiz mumkin. Aleksandriya kutubxonasi kutubxonalarning “Ona”sidir. 55
topgan bo’lib, Gretsiya xalqining eng buyuk daholari tomonidan yozib qoldirilgan hikmatlar, buyuk kitoblar, qo’lyozmalar kutubxonaning asosiy fondidir. Yana bu maskanda jiddiy tadqiqotlar bilan shug’ullanmoqchi bo’lgan kimki bo’lsa, u talaba bo’ladimi, oddiy fuqoro yoxud olimmi, bari uchun imkoniyat bor va kichik xona aynan tadqiqotchilar uchun mo’ljallangan xona edi”. Mana shu keltirilgan so’zlar o’z isbotini topdi – 2004-yilda Polsha-Misr tadqiqotchilari birlashib Bruchion viloyatida qazishma ishlarini olib bordi va kutubxonaning ma’lum bir qismini bor ekanligi haqidagi dalillarni-13ta ma’ruza zallarni markaziy qismini, ustunlarning qoldiqlarini topishdi. Ma’lum bo’lishicha topilgan “ma’ruza xona”larining har biriga 5000 talaba sig’gan. 56
bo’lsa, Yer yuzidan yo’q bo’lib ketishi xususida shu qadar oz, turli-tuman afsonalar, yolg’onlardan tortib tuxmatlargacha ma’lumotlar bor. Faqat shu ma’lumki, kutubxona johil insonlar tomonidan vayronaga aylantirilgan. Shunisi qiziqki, kutubxona yo’qolishiga doir o’sha zamonda yashagan ko’plab olimlarni bilamiz va har qaysisining qaysidir ma’noda bizning zamonamizga qadar kitoblari, qo’lyozmalari yetib kelgan, biz ularni o’rganib ham chiqdik biroq olimlarning xulosalari bir-birinikidan farq qilishiga guvoh bo’ldik. Mana ularning fikrlaridan ba’zi bir jumlasini sizlarning e’tiboringizga ham havola etamiz: 1.Seneka (mil. 49) u buyuk kutubxona haqida birinchi yozuvchilardan edi, uning yozishicha, (u kutubxonaning yo’qolganiga qariyb 100 yil bo’lganda topilgan manbaadir) 40,000 kitoblar yoqib yuborilgan edi, deydi. Lutsius Anneus
55 David C. The Great Library of Alexandria. Lindberg: “University of Chicago Press”, 1980. –P. 5 56 Tarn W. Ptolemy II. The Journal of Egyptian Archaeology. –New York: “Skyhorse Publishing”,1928. –P. 14 38 Seneka faylasuf, shoir, yozuvchi, davlat arbobi, Rim stoisizmining eng ko’zga ko’ringan vakili. Imperator Neronning o’qituvchisi edi.Uning laqabi "Yosh Seneka" edi biroq, ko’p hollarda bu shunchaki, Seneka deyilar va "Seneka" sifatida tanilgandi. 2.Plutarx (taxm. 117) olov katta kutubxonaning vayron bo’lishiga asosiy “sababchidir” deya o’z fikrini bildirgan. 3.Aulus Gellius (mil. 123-169) Aleksandriya durdonalarini so’nggi vaqtlarda qoplarga solinib olib chiqildi, Quyoshda 700.000 hajmdagi barcha o’rog’liq hujjatlar qoldirildi, ularga putur yetdi va olovga sabab bo’ldi, natijada kutubxona kultepaga aylandi, deydi. 4.Dio Kassius (155-235) g’animlar tomonidan donlar-bug’doylar kitoblarning ichiga omborxonalar orqali olib kirildi va yoqib yuborildi, deydi. 5.Ammianus Marcellinus (mil. 390) Aleksandriya shahrining marvaridi bo’lmish kutubxonaning 70,000 hajmdagi o’rog’liq qo’lyozmalari, 40.000 hajmdagi noyob kitoblari yoqib yo’q qilindi, buni kim qilganini biz hali-hamon aniqlayolmadik, zero, bu qilmishi uchun ilohlar u kishini tinch qo’ymas, deydi. 6.Orosius (taxm. 415) yozuvchi, bir o’zi tanxolikda yashagan, u Ammianus Marcellinusning so’zlarini tasdiqlaydi va qo’shimcha qilib “bu so’zlarni Seneka ham tasdiqlaydi, deydi. Kutubxona yong’indan yo’q bo’lganligiga biz u qadar ko’p ishonch bildirmadik, (to’g’ri manbalar shundan dalolat beryapti lekin baribir biz qaytadan tadqiqot o’tkazib ko’rishga qaror qildik, zamonaviy arxeologik qurilmalarni ishga soldik va nixoyat, shahar markazida ulkan suv ombori bo’lganini aniqladik, u kutubxonadan unchalik uzoqda ham joylashmagandi. Shu uchun biz suv ombori toshqini vayronaga sabab bo’lgan degan fikrga keldik. Kutubxonadagi chet ellik olim-u fuzalolar juda ko’p yillar davomida farovon hayot kechirdilar, qachonki, milodiy 145-yil Ptolomey VIII kelib ularning barini nafaqat kutubxonadan, balki, shahardan ham quvib solguncha. Ayrim tarixchilar milodiy III asrdagi fuqorolik urushlari davrida kutubxona vayron bo’lgan deydilar, lekin kutubxona ham, muzey ham IV asrda omon bo’lganligi haqidagi isbotlar
39 mavjud. Yana ayrim tarixchilar VII asrda xalifa Umar Aleksandriya shahrini ishg’ol qilganda, kutubxonani ham vayron qiladi, u ham yetmaganday qolgan o’rog’liq “qog’ozlar”ni hammomlarga yoqishni buyuradi va uni nazorat qilish uchun maxsus bir kishini ham tayinlaydi, sababini so’rashganda, Xalifa Umar “g’ayridinlar kitobida yaxshi ma’lumotlar bo’lmaydi”, degan izohni bergan degan da’voni o’zlariga mayoq qilib olganlar. Aslida esa, nasroniy va musulmonlar o’rtasida nizo keltirib chiqarmoqchi bo’ladilar, Xalifa Umarni kutubxonaning yoqishga buyurgani haqida aytarli hech qanday ishonchli manba yo’q. 57 Bunga yana bir dalil qilib Amir ibn al-Os tomonidan yozib qoldirilgan xabarni keltirish mumkin, Milodiy 639-yili xalifa Umar Aleksandriya shahrini bosib oladi, urush tugagach xalifa kutubxonadagi kitoblar “Qur’oni Karimga mos kelsa qoldirilsin, aks holda, yondirilsin” deya farmon bergan deb manba qoldirilgan. Bu xat XIII asrda Yahyo al-Naxshi tomonidan qayta ko’chirib yozib juda uzoq muddat saqlangan va bizning zamonamizga qadar yetib kelgan, lekin xat ko’plab olimlar tomonidan chuqur o’rganildi va aniq bo’ldiki, bu xabar mutlaqo ishonchsiz manba.
58
Milodiy IV asrda butparast tarixchi Ammianus va Orosiuslar halokatga Yuliy Sezar aybdor deb esdaliklarida yozadi; nasroniy dinida bo’lgan Florus va Lukalar esa, Sezar “Yuliy portdan turib zambaraklardan shaharga olovlarni otdi, buning natijasida dengizga yaqin uylar va bizning sevimli parkimiz zarar ko’rdi” deb yozadilar. 59 Yuliy Sezarni kutubxonani vayron bo’lishida asosiy aybdor sanaydilar ammo kutubxona Yuliy Sezardan keyin ham mavjud bo’lgani haqida quyidagi dalillarni keltiramiz. Yuliy Sezardan keyin buyuk Aleksandriya kutubxonasining mavjudligi haqidagi dalillar. Aleksandriya muzeyi ham, kutubxona ham milodiy 400-yilgacha mavjud bo’lgan. Muzeyi va kutubxonasi, ayrim manbalarda bir-biridan alohida qilib alohida tilga olinsa, aksar manbalarda ularning nomi bir aytiladi. Undan tashqari, Serapis
ibodatxonasidagi kutubxona filiali bo’lgan
“Qizim”
57 Kennedy, George. The Cambridge History of Literary Criticism:Classical Criticism. –New York: “University of Cambridge Press”, 1999. –P. 118 58 Murray S. A. The library: An illustrated history. –New York: “Skyhorse Publishing”, 2009.–P. 18 59 David C. The Great Library of Alexandria. –Lindberg: “University of Chicago Press”,1980. –P. 6 40 kutubxonasida ham ko’pchilik olimlar aytib o’tganchalik u darajada ko’p kitoblar bo’lmaganini Senekani asarlaridan ham bilib olamiz. Bu kutubxonasida kitoblar umumiy hajmi ancha kichikroq Seneka tomonidan berilgan qator bilan mos keladi. Bizga qadar Yuliy Sezarning “aybi” esa asosan, o’rta asr diniy olimlari tomonidan yozib qoldirilgan manbalardir va shuning o’zi ham Yuliy Sezarni oqlashga asosiy dalil bo’lib xizmat qiladi. Va ammo shuni ham aytish kerak, chindan ham Yuliy Sezar Akeksandriya shahriga Pompeyning ortidan kelgan paytda portda joylashgan buyuk kutubxonaning kichik filialchasi bo’lgan kutubxonani tag-tugi bilan portlatib yuborgani ayni haqiqat va bu haqida Sezarning o’z tarixchilari ham yozib o’tganlar, ammo bu butun kutubxonani yoqib yubordi deyishga hech qanday asos bo’laolmaydi. O’rta asr “ulamolari” bu manbalarni ataylab kiritgan bo’lishlari ehtimoldan holi emas. 60
Yana bir aniq dalil, Yuliy Sezar vafotidan so’ng, Plutarx-(Plutarchos) (taxminan 46, Xeroneya, Beotiya–taxminan 127)–qadimgi yunon tarixchisi, faylasuf va yozuvchisi, o’zining "Qiyosiy hayotnomalar" nomli asarini yozadi va unda Mark Antoniy suyuklisi Kleopatraga buyuk kutubxonaning bor ziynatlari bilan birga sovg’a qilganligini yozib qoldiradi. Shu bilan birga Antoniy Kleopatraga kutubxonani sovg’a qilarkan, “albatta mashhurlikda Aleksandriya kutubxonasidan kam bo’lmagan Pergament kutubxonasini ham sovg’a qilishini” aytib va’da beradi. Bu va’dani berganini nafaqat, Plutarx kitobida, balki, o’sha zamonda yashab ijod qilgan Kalvisusning esdaliklaridan va yozuvchi Egert Pishllmanning “Xotira” daftarlarida ham keltirilgan, albatta, ularning har biri , Antoniyning bu qaroriga o’ta darajadagi ulkan hayrat bilan qaraganlarini ham yashirib o’tirmaganlar. 61
Balbillus (taxm. milodiy 56-yilda) tomonidan bitilgan qo’yozmalar topildi. Uning yozuvlari “Kutubxonashunoslikda qo’llanma” jurnalida 1955-yilda Georg Leyh tomonidan tarjima qilinib nashrdan chiqarildi. Ana shu keltirilgan maqolada ham
60 Whibley, Leonard; A Companion to Greek Studies. New Zeland: “New Zeland Publishing”, 1916. –P. 122–123 61 Konstantinos S. The Great Libraries: From Antiquity to the Renaissance. –London: “The British Library”, 2000.– P. 66
41 kutubxonaning faoliyati haqida jumlalar keltirilgani so’zimiz isbotidir: “Bas, Aleksandriya mening vatanim edi va o’sha yerda o’lmoq sharaf men uchun! Shu jumladan, butun dunyoni hayratiga sazovor bo’lgan buyuk Aleksandriya kutubxonasi ham o’sha yerdadir va o’z ishini juda ham mohirlik bilan davom ettirmoqdaki, bu farovonlik uni toabad tark etmagay”. 62
oxirida, nasroniylar mushriklarga bo’lgan ta’qibini yanada jadallashtirib yangi bosqichga olib chiqdilar. Rim imperiyasida 391-yili imperator Zeodosius tomonidan Aleksandriya shahri yepiskopi Zeofilusga butparastlarning ibodatxonalarini va
haykallarini-yu haykalchalarini vayron qilishga, majusiylarning katta-yu kichigini birday jazoga tortishni, qo’liga kishan solib, oyog’ini yerga tekkizmay keltirishga buyruq beradi. Zeofilus farmonni bajaradi va ko’plab majusiylarning qonlari daryo bo’lib oqdi, bu oraliqda hech bir ko’ngilochar, dam olish maskanlari, jumladan, muzey, kutubxonalar ham faoliyat olib bormadilar. Bu haqida Suqrot Sxolastikus Aleksandriyadagi ibodatxonalar qirg’inlari haqida quyidaglarni yozib qoldirgan: “Aleksandriya yepiskopi imperator buyrug’i asosida butparastlarning ibodatxonalari, haykallarini barini yo’q qildi. Zeofilus juda katta nafrat va o’shanday shijoat bilan ularni batamom qirishga zo’r berdi. Va chindan buni qoyilmaqom tarzda uddaladi”. 63 "Shunday qilib, Aleksandriya hokimi ham yepiskopga yordam berdi va janglardan birida halok bo’ldi. Oradan ko’p o’tmay uning o’rniga boshqa hokim tayinlandi. Majusiylar o’ldirilgach ularning mol-mulki Zeofilus tomonidan muhtojlarga tarqatildi, qimmatbaho, juda ham chiroyli qilib ishlangan suratli idishkari esa Chekov bezagi, yoki o’sha yerda ishlatilishi maqsadida tashib ketildi”. “So’ngra, dinsizlarning qolgan-qutgan barcha buyumlari o’rtaga-shahar markaziga to’plandi va yoqib yubprilishga Zeofilus tomonidan buyurildi, undan oldin Zeofilus “kelajak avlod ko’rib qo’ysin, hammangiz ko’ring, bizga kofirlar kerak emas, kimki, shu
62 Pollard, Justin, and Reid, Howard. The Rise and Fall of Alexandria. –New York: ”University of Cambridge Press”, 2001. –P. 112 63 Cherf, William J. Earth Wind and Fire: The Alexandrian Fire–storm of 48 B.C. –Leiden: ”BRILL”, 2008. –P. 70 42 yo’lni tanlasa ularning kuni boshiga tushishi muqarrar, unutmang, bizga bundaylar kerak emas!!!”. 64
Hozirgacha hech kim Serapis ibodatxonasida qancha miqdorda kitoblar bo’lgani haqida ma’lumot qoldirmagan, faqat “Qizim” kutubxonasi Zeofilus qirg’ini natijasida majusiylar tomonidan yo’q qilishga uringani va ko’p qismini o’g’irlab yoqib yuborganlari ma’lum, xolos. 65
birimiz Aleksandriya kutubxonasini o’z ko’zimiz bilan ko’rmaganmiz, faoliyat olib bormaganmiz, u yerdagi asl jarayon qanday kechganligini ham bilmaymiz, faqatgina, bizdan oldingi tadqiqotchilar kabi o’z taxminlarimizni beramiz va shu qarashlarimiz to’g’ri deb umid qilamiz. Buyuk kutubxona ham o’z-o’zidan g’oyib bo’lmagan, shu o’rinda yana bir gapni aytsak, kutubxona yangi kitoblarni xarid qilolmagani, xizmat ko’rsatish anchagina sustlashgani, fuqorolar urushlari, xalqning dunyoviy bilimlarga qiziqishlari deyarli so’nganligi, izlanish, o’qishni istamay qo’yganliklari, hukumat tomonidan ham moliyaviy ta’minlashning kechikishi, stipendiyalarni o’z vaqdida yetkazib berilmasligi, oxir-oqibat, mutlaqo, stipendiya berish bekor qilinganligi va yana bizlarga ma’lum bo’lmagan ko’plab ichki sabablar orqali ham kutubxona tanazzulga yuz tutgan bo’lsa, ehtimol. 66
Kutubxona vayron bo’lgan bo’lsa-da, uning merosxorlari bor edi- Konstantinopol Imperial kutubxonasi, Gondishapur akademiyasi va Hikmada uning hujjatlaridan tuzilgan kutubxonalar barpo etildi, ular ko’p yillar faoliyat olib bordi.
67
Buyuk Aleksandriya kutubxonasi, bu kutubxona hozirgi zamonaviy kutubxonalarimizning ishlash jarayoniga o’zining tuganmas tajribalarini qoldirib ketgan “Qariya kutubxona” hisoblanadi, kutubxona yo’qlikka singgan deb o’rgandik, ammo bu noto’g’ri, sababi, kutubxona haqidagi manbalar bo’lmaganda biz u haqida bilaolarmidik, to’g’ri uning qay ko’rinishda bo’lgaligi haqida
64 Canfora, Luciano. The Vanished Library. –California: ”University of California Press”, 1990. –P. 25 65 Konstantinos S. The Great Libraries: From Antiquity to the Renaissance. –London: “The British Library”, 2000. – P. 67
Tarn W. Ptolemy II. The Journal of Egyptian Archaeology. –New York: “Skyhorse Publishing”, 1928. –P. 14 67 Pollard, Justin, and Reid, Howard. The Rise and Fall of Alexandria. –New York: ”University of Cambridge Press”, 2001. –P. 114 43 faqatgina olimlarning yozma adabiyotlaridangina bilib olamiz, biroq ana shuning o’ziyoq zamonamizning kutubxonalari uchun tamal toshi emasmi?! Yana bir narsani aytish joiz, bilamizki, kutubxona bu ilm tarqatadigan ziyo maskani, u yerda yomonlik, hasad urug’lari bo’lishi mumkin emas, vaholanki, shunday kutubxonada faoliyat olib boayotgan ayrim mutasaddilar va hatto olimlar antik davrdagi mashhurlik bo’yicha ikkinchi o’rinda turadigan Pergamon kutubxonasining rivojlanib ketayotganidan xavfsirab papirus eksportini to’xtatib qo’yadilar (aslida bu ishlari bilan Pergamon kutubxonasiga naqadar katta yordam berganliklarini o’sha paytda anglamasalar-da), balki shu uchun ham kutubxona uzlatga yo’l olgandir va bu ham biz insoniyatga bir ibrat deyish mumkin, ya’ni baxilning bog’i ko’karmas. Tell-el Amarna kutubxonasi. Eng boy arxivlardan biri Ahetaton shahri (El- Amarna)ni qazishda topilgan bo’lib, bu arxivda 350 hujjat mavjud. 68
hukmdorlari o’rtasidagi yozishmalari bilan to’ldirilgan bir kutubxona edi. 69 El- Amarna kutubxonasi Nil daryosidan 190 chaqirim (304km) uzoqlikda sharqiy qismida joylashgan. Amarna kutubxonasi Misr poytaxti Ahetatonda, taxminan, 15 yil davomida qurilgan. Ilk marta bu taxtachalarni 1887-yili bir dehqon yigit (ayrim manbalarda dehqon ayol ham deyiladi) topib oladi (biroq uning topgani kashfiyot hisoblanmaydi va deyarli hech yerda u haqida gapirilmaydi). Shu yilning o’zidan bu yerda tadqiqotlar boshlandi va 1189-92, 1912-14, 1921-22, 1926-36-yillar oralig’ida qattiq o’rganildi va 355ta xat topildi. Bittagina Xet podshosi bilan tuzilgan sulh shatnomasi yozuvi akkad tilida bitilgan, “EA 32”, qolganlari amarna yozuvida muhrlangan. “EA 9” taxtachada Tutanxamon III ni poytaxtdan ketayotgani bitilgan. 70
Misrning el-Amarna shahri deb yuritiladi) binoan tashkil etilgan. 71 Aslida bu 68 Murray S. A. The library: An illustrated history. –New York: “Skyhorse Publishing”, 2009. –P. 16 69 Pollard, Justin, and Reid, Howard. The Rise and Fall of Alexandria. –New York: ”University of Cambridge Press”, 2001. –P. 115 70 David. Amarna. –London: “Archaeology”, 1998. –P. 125 71 Aldred, Cyril. Akhenaten: King of Egypt. –London: “Thames and Hudson”, 1988. –P. 47 44 kutubxona diplomatik aloqalarni tuzib chiqish uchun tuzilgan, dastlab Mesopotamiya, Suriyadagi diplomatik aloqalardan namuna oladilar, u yerning diplomatlarini keltirib ish o’rganadilar. Keyinchalik o’zlarining diplomatik mexanizmlarni ishlab chiqadilar. Davlatlar o’rtasidagi aloqaning oddiy shakli allaqachon mavjud bo’lsa-da, biroq birinchi marta Buyuk davlatlar (Bobil, Xett, Misr, Mitanni, Ossuriya) o’rtasida tenglik shartlarini shakllantirish, Yaqin Sharq bo’ylab munosabatlarni kengaytirish “Amarna diplomatik tizimi”dagi yo’l-yo’riqlar asosida bo’ldi. “Amarna tizimi” qadimgi dunyoda 2 asr davomida amal qilindi. Unda shohlarga nisbatan kuch-qudrat, imtiyoz, mas’uliyat haqida tushunchalar bor edi. 72
Loytaxtachalardagi yozuvlar aksarisi Misrning XVIII sulolasi hukmdorlari Amenxotep III, Ahenaton Smenhar, Tutanhamon davriga oid. 73 Taxtachalarga mixxat yozuvida yozilgan bo’lib, Amenxotep III va Ahenaton (Amenxotep IV) hukmronligi davrida Qadimgi Misr fir’avni va shohlari, vassallari o’rtasidagi yozishmalar kutubxonadagi asosiy manbaalar hisoblanadi, bir so’z bilan aytganda, asosan, Amarna kutubxonasi diplomatik yozishmalar uchun bunyod qilingan. Undan tashqari, Qadimgi Misr xudolari haqidagi hujjatlar ham mavjud. 74
Koen va Vestbruklar Amarna taxtachalarini birinchi marta diplomatik tizimda ekanligini o’rganganlar va hozirgi davlatlar, ularning rahbarlari ham bu tizimdan o’z ish faoliyatlari davomida o’rganishlari kerak degan xulosaga kelganlar. 75
1907-yili J. A. Kunudtzon el-Amarna yozuvi xronologik va geografik tomonidan o’rganishga kirishdi. Tadqiqotchilar 382 ta taxtacha qazib olgan bo’lsa- da, 24 tasi juda yaroqsiz holatga bo’lganligi uchun olimlar 358 tasini hisobga oladilar va 24 tani “EA 80-82” shifri bilan saqlaydilar. 76 1970-yili Anson F. Rainey ham el-Amarna yozuvlarini o’rgandi. 77
Yozishmalarni Jan Nougayrol 2 guruhga ajratdi:
72 David, Rosalie. Handbook to Life in Ancient Egypt.–London: “Facts on File”, 1998. –P. 74 73 Garis Davies, Norman. The Rock Tombs of El Amarna. –London: “EES”, 1903–1908 .–P. 1–6 74 Eyma, Aayko. A Delta–Man in Yebu. –New York: ”Universal–Publishers”, 2003. –P. 15 75 Grundon, Imogen. The Rash Adventurer, A Life of John Pendlebury. –London: “Library”, 2007. –P. 25 76 Hess, Richard S. Amarna Personal Names. –Oxford: “Oxford University Press”, 1996. –P. 69 77 Kemp, Barry. The City of Akhenaten and Nefertiti. Amarna and its People. –London: “Thames and Hudson”, 2012. –P. 39
45 1. Sulh, sovg’a-salomlar haqidagi yozishmalar; 2. So’rovnomalar, iltimosnomalar, talabnomalar, buyruqlar. 78
Kitobchalarni boshqa bir tadqiqotchi ham ikki guruhga bo’linadi: 1. Fir’avn va Bobil, Ossuriya, Mitanni, Alashiya (Kipr), Arzava, Xet podshlari o’rtasidagi yozishmalar; 2. Misr va vassal davlatlariga yuborgan talablari, kichik ixtilof, qo’zg’olonlar va vassal davlatlarning (Suriya, Falastin) Misrdan yordam so’rab (asosan, pul, qo’shin) yuborgan maktublari, shuningdek, shikoyat, iltimosnomalardan iborat bo’lim. 79
Hozirga qadar juda ham ko’plab izlanish, tadqiqotlar olib borib Amarna sirlari ochilgan lekin 32 ta taxtachdagi yozuv hozirgacha tahlil qilib o’rganilmagan, bular, Xudolar afsonalari va dostonlari haqidagi “EA 356-39”, “EA 348, 350, 379”, leksik matnlar “EA 351-54, 373”, turli mavzular “EA 374”, Bobil estaliklari “EA 368”larni keltirish mumkin. 80
Xalqaro yozishmalar. Xalqaro yozishmalardagi mixxat taxtachlarda, asosan, bir-biri bilan almashgan shaharlari, tuzilish jarayonlari haqida edi. 1. Mustaqil podshohliklar: Arzava “EA 31-32” va Alashiya “EA 33-40”lar bilan tuzilgan shatnomalar. Unda Arzava Onado’lu janubiy sohilida joylashganligi haqida ma’lumot bor. Yana Misr bilan tuzilgan ittifoq diplomatik nikoh orqali bo’lganligi yozilgan. Alashiyadan (Kipr) esa mis manbai bo’lganli uchun mis keltirish sulhi bitilgan yozuv mavjud. 2. Buyuklar vakolatlari: Ular saltanatlarini teng va o’zlarini ham mavqelarini teng deb e’tirof etardilar, “biz qardoshmiz” deyardilar biroq ularning ichida baribir Misr ustuni edi, buni boshqa hukmdorlar ham aytardilar, masalan, Mitanni buyuk shohi Tushratta “Men Misr shohi, akam, Naphureyyani juda ham yaxshi ko’raman, bilamanki, u ham meni juda sevadi va U mening kuyovim hamdir. Bilamanki, u yaxshi bo’lsa bizga yaxshi bo’ladi, qizim Tadu-Hiba, sen uni jufti-halolisan, u
78 Martin G. T. The Royal Tomb at el–’Amarna.– London: “EES”, 1974. –P. 123 79 Moran, William L. The Amarna Letters. –Cambridge: “Johns Hopkins University Press”, 1992. –P. 92 80 Redford, Donald. Akhenaten: The Heretic King. Princeton. –Italy: ”Italy Publish”, 1984. –P. 82 46 bolalaringni otasi, amaldor, jangchi, uni sira rajitma, uning ahvoli tang bo’lsa sen, men, butun shaharga yomon, uni ehtiyot qil. Ayolim Tiye, sen ham uni yaxshi ko’r va e’zozla, uni qadrla va duo qil” deb yozilgan “EA 27” taxtachasida. 81
Vassal davlatlari bilan yozishmalar. Tutmos III davrida Misr armiyasi Kannon armiyasini tuzish uchun Frotga ketadi. Bu hududlar Misr vassallariga aylandilar, bu haqida Amurru “EA60-67, 156-71”, Biblos “EA 68-138, 362, 139- 40”, Damashq “EA 194-97”, Qadesh “EA 189-190” yozuvlarida ma’lumotlar berilgan. Bu bitiklarda “hazratlariga”, yoki “mening Quyoshim” deb boshlanadi, mana ulardan biri: “Bizning Quyoshimizga ayting, yozayapti Rib-Hadda qullari! Men hazratlariga 7 marta va 7 vaqt oyoqlariga yiqilaman” “EA 85”. 82
ularni Vorderasiatisches muzeyi (Berlin), Britaniya muzeyi (London), Luvr (Parij) va Misr muzeyi (Qohira) kabi muzeylarda ko’rish mumkin. 83
tiliga tarjima qildi. 84 Uni o’rganish ta’qiqlanmagan, har kim borib o’rganishi mumkin. 2014-yili yangi tahrirda el-Amarna maktublarini tarjima qilib bir kitob holida Anson F. Rainey nashrdan chiqardi. 85
Ahehaton (Amarna) manzilgohida joylashgan va 1887-yilda kashf etilgan. U yerdan 382 ta sopol taxtachalar qazib olib ro’yxatga olingan, ammo tadqiqodchilar undan ham ko’p bo’lishi mumkin ammo qolganlari yo’q bo’lib ketgan bo’lishi kerak, deb fikr bildiradilar. El-Amarna kutubxonasi taxtachalari mazmuni. Xet ustidan qozonilgan g’alaba “EA.17”, Ossuriya kuch-qudrati haqida “EA.9, 31-35”, Misr sudi, undagi ayrim jarayonlar “EA.15-16” raqam ostida saqlanadi.
81 Waterson, Barbara. Amarna: Ancient Egypt’s Age of Revolution. –New York: ”Ancient”, 1999. –P. 73 82 Martin G. T. The Royal Tomb at el–’Amarna. –London: “EES”, 1974. –P. 125 83 David. Amarna. –London: “Archaeology”, 1998. –P. 126 84 de Garis Davies, Norman. The Rock Tombs of El Amarna.–London: “EES”, 1903–1908. –P. 1–6 85 Eyma, Aayko. A Delta–Man in Yebu. –New York: ”Universal–Publishers”, 2003. –P. 17 47 “EA.11” da Ahenxaton haqida quyidagilar bayon etilgan: “Aton-bu Ahenhaton, u Ufq, bizning UFQimizdir! U bir hashamatli arava erta tongda xursandchilik uchun yo’lga tushdi, u bir go’zalni oldiga ketayotgan edi. Shubhasiz, u baxtini topadi. Uni kuzatib qolgan yer, osmon, qushlar, odamlar shod edilar. Yana ushbu kun bizning Ufq Xudo Aten sharafiga ulkan qurbonliklar ham keltirdi. Qurbonlikda ayoli va to’ng’ich qizi u bilan birga quvonchda edilar. Bilamizki, bu qurbonlik bilan u Xudolarga juda xush yoqqan”. 86
bo’ladi va Sumur shahrini egallaydi va Bobil podshohini ogohlantiradi: “Bobil hukmdori bo’lgan kishi, endi sen mening, buyuk fir’avnning ixtiyoridasan va buyuramanki, 1 kunda 7-10 bora menga 7 vaqt sajda qil va meni ulug’la, hukmdoring deb qabul qilib farmonimni bajar. Men sen bilan 12-18 bor qayta olishdim va ko’plab talofat ko’rdim, sen va xalqing (endi meniki bo’lgan qul) shu yo’qotishni tiklaysizlar”. 1992-yili V.L.Moran tarjimasi. 87
unga javob xatini yozadi va itoatini izhor qiladi: “Qiblagohim, mening podshohim, Misr hukmdori bo’lmish olampanoh! Men qulingiz 7 vaqt 7 bora sizga sajda qilaman va buyurilgan o’lponni, zararni to’laligicha to’lashga rozilik bildirib, bir narsa o’tinaman, urushlardan endi sizning xalqingiz bo’lgan ibroniylar juda holdan toygan, pullari qolmagan, shu maqsadda tovonni biroz keying susak deb o’tinaman”, 1992-yili V.L.Moran tarjimasi. 88
shahanshohlar, fir’avnlar tomonidan tashkil qilingan bo’lsa, shaharlarda boy zodagonlar arxiv-kutubxonalarni tashkil etganlar, tan olib aytish mumkinki, ularning ayrimlari, kutubxonaga ehtiyojmand bo’lganligidan emas, balki, o’sha zamonda qaysiki, saroyni, podshohlikning va yoki shahar zodagonining kutubxonasi bo’lsa, uning kata-kichikligiga, kitoblar soniga qarab turib nufuzi belgilangan va kutubxonani boyitish ham shu maqsadlarga yo’naltirilgan edi.
86 Hess, Richard S. Amarna Personal Names. –Oxford: “Oxford University Press”, 1996. –P. 70 87 Aldred, Cyril. Akhenaten: King of Egypt. –London: “Thames and Hudson”, 1988. –P. 49 88 Redford, Donald. Akhenaten: The Heretic King. Princeton. –Italy: ”Italy Publish”, 1984. –P. 85 48 Ammo Tel el-Amarna kutubxonasi nufuz uchun emas, balki, muhim davlat ishi, diplomatik aloqalarni ishlab chiqish uchun qurilgan kutubxona ekanligi bilan diqqatga sazovor. Aynan shu kutubxona dunyo tarixidagi ilk diplomatik aloqalarni ishlab chiqish dargohi deyish mumkin va bu yerda juda ham muhim ishlar amalga oshirilgani bizga qadar yetib kelgan matnlardan ham ma’lum. |
Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha
yuklab olish