Denov tadbirkorlik va pedagogika

I bosqich
. Boshqaruv ishlarining hajmi kichik: ishlab chiqarish (tijorat) 
vazifalarini bajaruvchi xodimning o‘zi boshqaruvchi bo‘ladi. 
II bosqich
. Boshqaruv ishlari hajmini bajarish uchun ishlab chiqarish (tijorat) 
vazifalaridan ozod qilingan maxsus xodimni ajratish talab qilinadi (master, 
sektsiya mudiri); 
III bosqich 
. Boshqaruv bo‘yicha ishlarning hajmi shunchalik o‘sadiki, 
boshqaruv xodimlari faoliyatini muvofiklashtirish zaruriyati paydo bo‘ladi (to‘g‘ri 
chiziqli ierarxiya vujudga keladi (tsex boshlig‘i). 
IV bosqich
. Boshqaruv ishi hajmini bunday keyingi o‘sishi munosabati bilan 
boshqaruv xodimlarini alohida vazifalarni bajarish ixtisoslashishlari talab qilinadi: 
rejachilar, nazoratchilar va h.k. mutaxasislar paydo bo‘ladilar. 
V bosqich
. Boshqaruv ishining hajmi va bu ish bilan band bo‘lgan xodimlar 
soni ko‘payadi, shuning uchun ularning harakatlarini muvofiq- lashtirish zaruriyati 
vujudga keladi (tavtish komissiyasi raisi). 
VI bosqich
. Boshqaruv faoliyatini rivojlanishi vazifaviy va to‘g‘ri chiziqli 
ierarxiyani umumiy rahbarlik ostida birlashtirish zaruriyatiga olib keladi, u esa 
faoliyatning ixtisoslashgan turi bo‘lib qoladi (korxona direktori). 
Bu bosqichlar har xil tashkiliy tuzilmalar, lavozimlar, bo‘linmalar 
ko‘rinishidagi ma‘lum tashkiliy rasmiylashtirishga egalar. 
Tashkilot (korxona) ning tashkiliy tuzilmasini
tashkilotni boshqarish 
tuzimini o‘zaro bog‘langan va bo‘ysinish tartibida joylash-tirilgan, maqsadga 
qaratilgan holda faoliyat yuritish va uni rivojla- nishini ta‘minlashga qaratilgan 
elementlarning tartibga solingan yig‘indisi sifatida belgilash mumkin. 

---

62 
Tashkilotlar (korxonalar)ni boshqarishning tashkiliy tuzilmasi katta turli-
tumanligi bilan ajralib turadi va qo‘yidagi omillar bilan belgilanadi: 

tashkilot faoliyatining xarakteri va uning xususiyatlari bilan (ishlab 
chiqariladigan va sotiladigan mahsulotlarning tarkibi, texnolo- gik, texnik 
jihozlarinishi); 

tashkilot ishlab chiqarish yoki tijorat faoliyatining o‘lchamlari (hajmlari) 
bilan; 

boshqaruv apparati tuzilishining asosiy faoliyati (ishlab chiqarish, 
tijorat)ning ierarxik tuzilishiga mosligi bilan; 

boshqaruvning tashkil qilish shakli bilan ; 

tashkilotni boshqarishning markazlashtirilgan va markazlash- tirilmagan 
shakllari o‘rtasidagi munosabat bilan ; 

boshqaruvning sohaviy va xududiy shakllari o‘rtasidagi munosabat bilan 
(mahsulot, mintaqa bo‘yicha); 

xodimlar malakasining darajasi bilan; 

tashkilotning strategiyasi bilan; 

tashkilot tashqi muhitining murakkabligi va dinamikligi bilan; 

maqsulotning ta‘minoti va sotilishini tashkil qilinishi bilan; 

tashkilotni geografik joylashishi bilan va h.k. 
Tashkilotning tashkiliy tuzilmasini shakllantirishda uning oldiga quyidagi 
talablarni ko‘yish kerak: 

mahsulotni ishlab chiqarish va sotish jarayoni, boshkaruv tuzilmasini 
faoliyat yuritishining natijasi sifatida mutanosiblik , uzliksizlik , parallellik, bir 
maromdalik talablariga mos kelishi kerak; 

tashkiliy tuzilma tashkilotni rejali ravishda rivojlanishiga yordam berishi 
kerak; 

tuzilma elementlari (bo‘linmalar)ning soni kichik, ammo tashkilot normal 
faoliyat yuritishi uchun yetarlicha bo‘lishi kerak, bitta darajadagi tarkibiy qismlar 
o‘rtasidagi gorizontal aloqalar soni ham xuddi shunday bo‘ladi. Gorizontal aloqalar 
norasmiy munosabatlarni amalga oshirishga imkon beradilar va ko‘nikmalarni 
uzatishga ko‘maklashadilar, bitta darajadagi tarkibiy qismlarning tizim 
maqsadlarini bajarish bo‘yicha harakatlarini muvofiqlashishini ta‘minlaydilar. 
Aloqalar sonini kamayishi tizimni faoliyat yuritishining berqarorligi va 
operativligini oshishiga olib keladi; 

tashkiliy tuzilma egiluvchan, qat‘iy aloqalarning eng kam miqdoriga ega, 
sodir bo‘layotgan o‘zgarishlar , ya‘ni vazifalar va yangi xizmatlarni bajarish 
zaruriyatiga muvofiq tez yo‘lga qo‘yishga qodir bo‘lishi kerak. Tizimning 
ixchamligi uni bozor talablariga tez moslashishining talablaridan biri bo‘ladi: 

tashkiliy tuzilma iloji boricha sodda bo‘lishi kerak, buning uchun boshqaruv 
darajalari miqdorini , tashkilot tarkibiy qismlari o‘rtasidagi aloqalar sonini 
qisqartirish, ishlab chiqarish va boshqaruv jarayonlarini avtomatlashtirish zarur; 

tashkiliy tuzilma tashkilotga fan yutuqlari va ilg‘or tajribani tadbiq etishga 
ko‘maklashishi kerak; 

---

63 

tizim elementlari o‘rtasidagi, hamda tizim va atrof muhit o‘rtasidagi 
kommunikatsiyalar aniq bo‘lishlari kerak ; 

tashkiliy tuzilma ishlab chiqilgan va sotilgan tovarlar va xizmatlarning 
yuqori sifatini ta‘minlashi kerak; 

tashkiliy tizilma tashkilotni faoliyat yuritishining yuqori samaradorligini 
ta‘minlash kerak. 
Tashkiliy tuzilmani shakllantirishda yana boshqaruvchanlikni ham hisobga 
olish kerak. SHuning munosabati bilan quyidagi tushunchalarni ko‘rib chiqish 
maqsadga muvofiqdir: 
-
boshqaruvchanlik ko‘lami (M)- bu ma‘lum menejer yoki boshqaruv 
idorasining haqiqatdan ham bevosita qo‘l ostida bo‘lgan xodimlar bo‘linmalarning 
soni; 
-
boshqaruvchanlik me‘yori (N)- bu boshqaruv munosabatlari va boshqaruv 
texnikasini rivojlanishining zamonaviy sharoitlarida ma‘lum menejer yoki 
boshqaruv idorasiga bo‘ysunishi maqsadga muvofiq bo‘lgan xodimlar yoki 
bo‘linmalarning soni. Bu, aslida boshqaruvning muvofiq ko‘lamidar. 
Bunda boshqaruvchanlik me‘yori (N)ning boshqaruvchanlik ko‘lami (M)ga 
nisbatan iborat bo‘lgan boshqaruvchanlik koeffitsenti (Ku) dan foydalanish 
maqsadga muvofiqdir:
Ku= H/M 
Ushbu koeffetsientlar boshqaruv sub‘ektining boshqaruvchi qobiliyati va 
boshqaruv ob‘ektining murakkabligi o‘rtasidagi nisbatni aks ettiradilar. 
Ku > 1 da boshqaruv sub‘ekti salohiyatidan yetarlicha bo‘lmagan holda 
(kattaroq yoki kichikroq darajada) foydalaniladi, boshqaruvga xarajatlar ham 
shunday.
Ku < 1 da boshqaruv sub‘ekti (menejer yoki boshqaruvning ma‘lum 
idorasi)ga ortiqcha ish yuklangan, boshqaruv qiyinlashgan, boshqaruvchanlik 
pasaygan. 
Ku = 1 miqdori muvofiq bo‘ladi. Bunda boshqaruv sub‘ektining boshqarish 
qobiliyati boshqaruv ob‘ekti murakkabligiga mos keladi.