O ’qu V u sl ubiy m a jmu a

e`tirof etib, bugungi kunda bizni shu nom bilan taniydi va hurmat qiladi».
3
 
XVII asr oxiri va XVIII asrda ko`chmanchi o`zbek qabilalarining ommaviy ravishda 
o`troqlashish jarayoni sodir bo`lgan deyish mumkin. Buni shu davrlarga kelib hozirgi 
O`zbekistonning butun hududida o`zbek qabilalarinign nomi bilan yuritilgan ko`pdan – ko`p 
qishloqlar maydonga kelganligi (Qo`ng`irot,
1
Mang`it, Mesit, Qatag`on, Nayman,
2
Qiyot va 
boshqalar)dan bilsa ham bo`ladi. 
Shayboniylar hokimiyatni mustahkamlab olgach, mamlakatning ichki hayotini tartibga 
solishga harakat qiladilar. Soliqlar va zulm, zo`rlikning og`irligidan xo`jaliklar yer-suvlarini 
tashlab ketadilar. Shayboniylar davlatida soliqlar, o`lponlar va majburiyatlarning murakkab 
bir tizimi tarkib topgan. Asosiy soliq “xiroj” bo`lib, usug’oriladigan erlardan olinadigan 
daromadning 30-40 foizini tashkil qilardi. Davlat apparati qo`shin va xon xonadoni sarflari va 
ularni saqlash uchun “ixrojat” nomi bilan soliq olinardi. Bog`lar, polizlar, bedazolarga ham 
soliq solinar edi. 
Soliq va o`lponlardan tashqari dehqonlar majburiy ishlab berish majburiyatlarini ham 
bajarishlari kerak bo`lardi. Eng og`ir yuk “yasoq” edi. U kanallar, qal`a zovurlar qazishni, 
yo`llar qurishni, o`tin, somon, xashak yig`ishni va boshqalarni ko`zda tutardi. Jumladan, 
Vaxsh daryosidan kanal qazish uchun Hisor, Qabodiyon va boshqa joylarning hokimlari 10 
ming nafardan mardikor berishlari talab etilgan. Bu ishlar 6 yil davom etib, viloyatlar har yili 
ma`lum miqdorda mardikorlikka odam berib turganlar. Dehqonlar bulardan tashqari yana juda 
ko`plab ishlab berish majburiyatlarini ham bajarar edilar. 
Mamlakatda tez-tez bo`lib turadigan urushlar xalq ommasining ahvolini yana ham 
og`irlashtirardi. Urush bahonasi bilan qonuniy va noqonuniy, doimoiy va muvaqqat soliqlar 
soni ko`payaverardi. Bunday og`ir qismatdan qutilishning birdan bir yo`li deb dehqonlar o`z 
yashash joylari, makonlaridan ommaviy qochishni tushunar edilar. 
Qishloq xo`jaligida dehqonlar mehnati bilan birga qullar mehnatidan ham 
foydalanilgan. Bu hol ham Shayboniylar va Ashtarxoniylar davriga xos jarayondir. Qullar 
qismati g`oyatda og`ir vaayanchli edi. Mehnatkash xalq zo`rlik siyosatiga qarshi ommaviy 
chiqishlar, g`alayon va qo`zg`olonlar bilan javob berardilar. XVI asr boshlarida Samarqand, 
Buxoro, Qorako`l va boshqa joylardaaholining qo`zg`olonlar qilganligi yozma manbalarda 
ko`rsatilgan. 
Saltanatning shu xududlarida XVI asr boshlariga kelganda shaharlar hayoti deyarli 
izdan chiqqan edi, desa bo`ladi. Ipak yo`lining inqirozga uchraganligi O’rta Osiyoning 
nafaqat savdo aloqalari va munosabatlariga, balki o`lkaning butun sotsial-ijtimoiy, iqtisodiy-
madaniy va istiqboldagi siyosiy taraqqiyotiga ham salbiy ta`sir ko`rsatdi. Shahar aholisi 
batamom qashshoqlarcha turmush kechirishga mahkum etilgan edi.
XVI asrning dastlabki o`n yilliklaridan e`tiboran shaharlarning izdan chiqqan xo`jalik 
hayoti sekin astalik bilan tiklana boshladi. 1512 yilda o`lkaga tashrif buyurgan Xurosonli 
shoir vaadabiyotshunos Vosifiyning bergan ma`lumotlariga qaraganda, Shayboniylar 
zamonida Buxoro, Samarqand va Toshkent serhosil vohalar hisoblanib, hunarmandchilik 
savdo va madaniyat yuksalgan. 
Abdullaxon davrida Buxoroda «Chorsu» bozori qurilgan. Bozor ko`chalarining bir-biri 
bilan kesishib o`tgan joyida gumbazli binolar bo`lgan. Bu binolarda telpakfurushlar (toqi-
2O’sha joyda.
3
O’sha joyda.
1
Asaka tumanida shu nomdagi qishloq bor.
2
Andijon tumanida shu nomdagi qishloq bor. 

---

81 
telfakfurushon), zargarlar (toqi-zargaron), sarrof-sudho`rlar (toqi-sarrofon) va boshqalar 
joylashganlar. 1587 yilda Abdullaxon musofirxona barpo ettirgan. Juda ko`p karvonsaroylar 
barpo etilgan. Xo’ja Sa`dga qarashli Gavkushon karvon saroyi (1570) va Lisak masjidiga 
yaqin joydagi saroy (1560) shular jumlasidandir. Bu me`morchilik obidalari hozirda-da 
saqlanib qolgan va xorijlik sayyohlarning e`tiborini tortmoqda. 
Shayboniylar davrida ishlab chiqariladigan hunarmandchilik va kosibchilik 
mahsulotlariga, qog`oz, shoyi, qurol-aslahalarga hatto chet mamlakatlarda ham talab va 
ehtiyoj katta edi. «Mir Ibrohimiy», «Sultoniy» kabi a`lo sifat Samarqand qog`ozlarining 
dovrug`i uzoq-uzoqlarga ketgandi. Buxoro, Toshkent va Samarqand viloyatlarida temir bilan 
bir qatorda rudadan cho`yan quyish rivojlandi. Sovun ishlab chiqarish, misgarlik tosh va 
yog`och o`ymakorligi, to`qimachilik rivoj topdi. Xullas bu davrda hunarmandchilikning 61 
turi mavjud edi. Bu hol mamlakatda nafaqat ichki savdoning` balki xorijiy mamlakatlar bilan 
ham savdo-sotiq aloqalarining rivojlanishiga sabab bo`ldi. Buxoro va Xivaning elchilari, 
O’rta Osiyo savdogarlarini qo`shni mamlakatlar: Hindiston, Eron, Mo`g`uliston, Qozoqlar, 
Sibir dashtlari, no`g`aylar yurtlariga, hatto Moskvagacha boshlab borganlar. Bunga javoban 
Buxoro xonligiga ham turli xorijiy mamlakatlardan elchilar kelganlar. Bu davrda Xitoy bilan 
o`zaro bordi-keldi aloqalari keng yo`lga qo`yilgan. Xitoydan ko`proq ipak gazlamalari, chinni 
idishlar, dori-darmonlar, choy keltirilgan. 
Shayboniylar sulolasining so`nggi yillarida xususiy yer egaligining rivojlanishi va juda 
ko`p yerlarning o`zbek zodagonlari qo`lida to`planishi bu zodagonlar ahamiyatini shu qadar 
oshirdiki, xon hokimiyati XVII asr boshlaridan e`tiboran o`zining avvalgi katta salmog`ini 
yo`qota bordi. Ayniqsa, Abdullaxon vafotidan so`ng mamlakatda shunday bir ayanchli ahvol 
yuzaga keldiki, amirlar, sultonlar, shahzoda, boy va otaliqlar amalda Buxoro xonligini chok-
chokidan parchalab, o`nlab, yuzlab bo`laklarga bo`lib oldilar. Ularning har biri Markaziy 
hokimiyatdan deyarli butunlay mustaqil edilar. 
1601 yildan boshlab hokimyat tepasiga Ashtarxoniylar keldilar. Yangi sulolaga 
Shayboniylardan og`ir meros nasib etadi. Amir Temur vafotidan keyin 200 yil o`tib, 
Movarounnahr hududi siyosiy tarqoqliq o`zaro qirg`inbarot urushlar natijasida xalq xo`jaligi 
va ishlab chiqarish butunlay izdan chiqib inqiroz sari yo`l tutgan edi. Ashtarxoniylar siyosiy 
tarqoqlikni va o`zaro qirg`inbarot urushlarni to`xtataolmaydilar. XVII asr boshlariga kelib 
o`zbek urug` va qabilalari soni 92 ta edi. Ularning har biri o`ziga xon, o`ziga bek–davlat 
ichida davlat edi, o`z ta`sir doirasini kengaytirishga harakat qiladi. Mang`itlar–Buxoroda, 
Qo`ng`irotlar-Xorazmda, minglar-Farg`onada, kenagaslar-Shahrisabzda, Afg`onistonning 
Shimoli, Amudaryoning ikkala sohilida-qatag`onlar hukmronlik mavqeini egallaydilar. 
Xonlarga qaysi qabila urug`ning ta`siri kuchli bo`lsa, yuqori mansab va lavozimlarni o`sha 
qabilaga ulashar edi. Mang`itlar vakillari eng yuqori amaldor lavozimi bo`lgan otaliq 
lavozimini, do`rmonlar parvonachi va Qarshi hokimi lavozimini, qatag`onlar Buxoro oliy 
yasovuli lavozimini egalladilar. Ana shu tariqa xalq va davlat boyligini talon-taroj qiluvchi 
mamlakatni xarob qiluvchi ulkan boshqaruv apparati vaamaldorlarning katta bir guruhi tarkib 
topdi. Bularni faqat boylik va shaxsiy manfaat qiziqtirardi. Mamlakat, millat va xalq taqdiri, 
istiqboli ular uchun begona edi. 
Ashtarxoniylar davrida soliqlarning qirqdan ortiq turi joriy qilingan. Bu hol ommaning 
qashshoqlanishiga olib keldi. Ubaydullaxon hukmronligi davrida pul tizimi inqirozga uchradi 
va xalqni talash avjiga mindi. Bitta kumush tangadan to`rtta tanga zarb ettirila boshlangan, 
bunday tangalarning qudrati to`rt barovar pasayib ketgan. Soliqlar amalda to`rt barobar 
oshirilgan. Bularning oqibatida mamlakat xalq ho`jaligi batamom inqirozga yuz tutdi, ochlik-
yalang`ochlik oddiy bir narsa bo`lib qoldi: «Oddiy xalq va kambag`allar, deyiladi 
«Ubaydullanoma»da–mushkul ahvolda qoldilar, kundalik yeyish-ichishdan mahrum bo`ldilar, 
hatto kafan uchun mato topolmay, jonlarini xudoga topshirdiilar».
1
Chorasiz qolgan xalq 
ommasi Ubaydullaxon zulmiga qarshi Buxoroda, Kech, Urgut va Termizda qo`zg`olonlar 
ko`tardilar. Bu qo`zg`olonlar shafqatsizlik bilan bostirilgan. Ashtarxoniylar xalq ommasi 
ustidan o`z hukmronliklarini o`tkazishda ruhoniylarning qo`llab-quvvatlashi va madadiga 
tayanganlar. Hukmdor zodagonlar bilan diniy mahkamalar o`rtasida to`la hamkorlik vujudga 
1Mirmuhаmmаd Аmin Buxoriy. Ubаydullаnomа. T., «Fаn», 1957, 158-bet.

---

82 
kelgan. Har bir hukmdor taxtga o`tirishdan oldin muqaddas joylarga, avliyo-anbiyolar 
qabrlariga borib qurbonliklar, nazr-niyozlar qilib, kechalari bilan uhlamasdan qur`on 
oyatlaridan o`qitib chiqqanlar va ularning arvohlaridan hukmronlikka fatvolar so`raganlar. 
Ashtarxoniylar sulolasi hukmronligi davriga kelib, Buxoro O’rta Osiyoda islom 
dinining tayanch markazi sifatida mavqe’ini saqlab qolgan.Bu yerga islom dinining 
bilimdonlari, mullalar, shayxlar, mudarrislar har tarafdan kelar edilar. «Ubaydullanoma»da bu 
haqda quyidagilarni o`qiymiz. «Go`zal Buxoro shahrida va uning atroflarida ilohiyotchilar, 
olimlar, taqvodor vaavliyo kishilar shu qadar ko`p ediki, ularning sanog`iga yetib 
bo`lmasdi».
2
Ular so`fiylik ta`limotini bilishda va karomatda go`yo o`z ilohiy qudratlarini 
namoyish qilar edilar. Bu davrda Xo`jaAhror–naqshbandiylar g`oyasining tarafdori so`fi 
Dehqonga teng keladigan va u bilan bahslasha oladigan ulamo yo`q edi. Manba`larda 
ko`rsatilishicha, uning yer-mulklari va boyliklari juda ko`p va cheksiz bo`lgan. 
Shayboniylar 
vaAshtarxoniylar 
davlatlari 
ijtimoiy-siyosiy 
hayotida 
Jo’ybor 
shayxlarining o’rni va nufuzi juda katta bo’lgan.
3
Aslzodalik va tariqatdagi yuqori 
mavqe’lariga ko’ra, Jo’ybor xojalari o’zlarini ota tomonidan Muhammad paygambar S.A.V. 
avlodlari, ona tomonidan esa Chingizxon va Jo’ji avlodlari deb bilganlar. 
Ashtarxoniylar davlatining eng ojiz va kuchsiz tomoni shunda ediki, ularda muntazam 
armiya bo`lmagan. Xon armiyasi asosan qabilalar lashkarlaridan tashkil topardi. Ular oddiy 
qurollar: qilish, nayza, kamon hamda uchli nayzalar bilan qurollangan edilar. O`t o’chuvchi 
qurollar kamdan-kam bo`lgan. Qo`shinda xizmat qiluvchi sipohlarga maosh berilmasdi, 
ularga bosib olingan yurtlar aholisini talash xuquqi berilardi. Albatta oddiy va qadimiy 
qurollarga tayanuvchi, tartib intizomi bo`lmagan qo`shin bilan uzoqqa borib bo`lmasdi. 
Shayboniylar va Ashtarxoniylar sulolalari hukmronligi davrida Movarounnahrda fan 
va madaniyat rivoj topdi. Shayboniyxon hayotligi chog‘ida yozilgan turli manbalarda, shu 
qatorda Muhammad Solihning chig‘atoy-turkiy tilidagi «Shayboniynoma», Fazullox bin 
Ro‘zbexonning forscha «Mehmonnomayi Buxoro», Binoiyning forscha «Shayboniynoma», 
Sayid Hasan
Xojaning forscha «Muzakkiri ahbob» asarlarida Shayboniyxon davrida fan va madaniyat 
rivojlanganligi, Shayboniyxon esa fan va madaniyatga homiylik qilgani, o‘zi ham o‘qimishli, 
o‘tkir, badiiy va ijodiy did egasi bo‘lganligi ko‘rsatiladi. Shayboniylarning deyarli barchasi 
o‘qimishli shaxslar bo‘lgan. Shayboniyxon, Ubaydullaxon, Rustam Sulton, Abdulazizxon, 
Juvonmard Sulton
kabilar turkiy va forsiy she’r bitganlar. Shayboniyxon Buxoro va Samarqandni temuriylardan 
so‘ng fan, madaniyat va san’at markazlari sifatida rivojlantirdi. Hirot va boshqa joylardagi 
olimlar, san’atkorlar, adib-shoirlar Buxoro, Samarqandga olib keltirildilar. Shayboniyxon 
asosan urushlar bilan o‘tgan 59 yillik umri davomida yuqori saviyali badiiy asarlar yozib, 
meros qilib qoldirgan. Ammo uning ijod durdonalari o‘z ona zamin Turkis- 
ton tuprog‘idan uzoq-uzoq yurtlarga sochilib ketgan. Shayboniyxon tomonidan 1508-yilda 
chig‘atoy turkiy tilida yozilgan. «Baxr ul-xudo» («Haqiqiy yo‘lning dengizi») diniy 
qasidasining yagona qo‘lyozma nusxasi Londondagi «British Muzeyi» kutubxonasida 
saqlanadi.
Shayboniyxonning yagona she’rlar to‘plami bo‘lgan «Devon»i esa Turkiyaning 
Istanbul shahridagi To‘pqopi Saroyi kutubxonasida saqlanadi. Bu asar haqidagi birinchi 
ma’lumotni tarixchi olim Zaki Validiy To‘g‘on 1927-yilda «Yangi Turkiston» jurnalining 1-
sonida bosilgan «Shayboniyxonning she’rlari» maqolasida bergan. Muallifning bergan 
ma’lumotlariga qaraganda Shaybo niyxon Shohbaxt, Shayboq, Shaybek. Sheboniy, Shohibek 
nomlari (taxallus)da ijod qilgan devoni 191 varaqdan iborat. 
Shayboniyxon Sakkokiy, Atoiy, Navoiy an’anasidagi klassik chig‘atoy-turkiy 
she’riyatini davom ettirdi. Uning ijodiyotiga xos bo‘lgan xususiyat shundaki, Shayboniyxon 
o‘z asarlarida ona diyori Turkistonga mehr-muhabbatni jo‘shib kuyladi. Turkistonning 
Buxoro, Samarqand, Urganch, Yassi (Turkiston) kabi shaharlari nomlarini o‘z she’rlarida 
2
O’sha joyda.
3
Bu haqda qarang: