O ’qu V u sl ubiy m a jmu a

Birinchidan
, 
O’rta Osiyo hududi davlatlari XV asrlarda madaniy taraqqiyotda dunyoda eng yetakchi 
o`rinlarda turgan bo`lsa, XVI-XVII asrlardan e`tiboran bu hududda tushkunlik 
boshlanadi.
Ikkinchidan
, har uchala davlat birliklari o`zlari alohida mustaqil faoliyat 
ko`rsatsalarda davlat idora ishlari o`zbek va fors tilida olib borilardi. Buxoroda fors, qo`qonda 
fors-o`zbek Xivada o`zbek tili rasman davlat tili bo`lib hisoblanardi. Turmushdaadabiy ijodda 
o`zbek va fors tillari keng qo`llanilar edi.
Uchinchidan
, an`anaga ko`ra fanda, adabiyot va 
maktabdaarab va fors tilining obro`si saqlanib qolgandi. 
Abdurahmon Tole`
XVIII asrda yashagan buxorolik munajjim va tarixchi olimdir. U 
Abulfayzxon davri (1711-1747)da yashab ko`pgina tarixiy voqealarni o`z ko`zi bilan ko`rgan 
va “Tarixi Abulfayzxon” asarini yozgan. Bu asar XVIII asrning birinchi yarmidagi O’rta 
Osiyoning siyosiy ahvoliga oid qimmatli manba` bo`lib, Ashtarxoniylar davlatining o`zaro 
urushlar kuchayib ketgan va Eron shohi Nodirshohning bosqinchilik yurishi natijasida 

---

123 
inqirozga yuz tutgan davri haqida hikoya qiladi. Asarda bundan tashqari Rajabxon 
boshchiligida mustaqil Samarqand bekligining tashkil topishi, Zarafshon vohasi va Shahrisabz 
vodiysida bo`lib o`tgan g`alayon hamda qo`zg`olonlar va ularning sabablari haqida ham 
qimmatli ma`lumotlar bor. 
Muhammad Ya`qub Kenja ibn Ali Mirzo Buhoriy (
tahminan
1771-1831
) o`z 
davrining yirik tarixchi olimlaridan bo`lgan. U mang`itlar sulolasining ikkinchi hukmdori 
Doniyolbiy otaliq (1758-1785)ning o`g`lidir. Muhammad Ya`qub “Gulshan ul-Muluk” 
(“Podsholar gulshani”) asarini yozgan. Asarning birinchi qismida Buxoroning qadiimiy tarixi, 
uning hukmdorlari shajarasi bayon qilingan. Ikkinchi qismida esa, O’rta Osiyoning XVIII asr 
va XIX asr boshlaridagi davri tarixi o`z aksini topgan. Shu asrning oxirlarida Muhammad 
Sharif tomonidan tuzilgan va tarixiy voqealar solnomalarini o`zidaaks ettiruvchi “Tadj-at-
tavorix” asari qimmatli dalillarga boy kitobdir. 
Kitobda voqealar rivoji Shayboniylardan boshlanib, XVIII asrning so`nggi davrlari bilan 
yakunlanadi. XIX asrning birinchi yarmida yozilgan Muhammad Ya`qub Kenja ibn Ali Mirzo 
Buhoriyning “Fatxnomai sultoniy” tarixiy asarida soliqlar islohotlari, Xitoy-qipchoqlarning 
qo`zg`olonlari va 1826 yildagi siyosiy voqealar haqida qiziqarli ma`lumotlar berilgan. 
“Muntahab ut-tavorix” (“Yilnomalar to`plami”) 1843 yilda tarixchi olim