Geografik kartalarning eleentlari. Geografik globus

 
 

---

Geografik globus
. 
Globus yer yuzasining sharda kichraytirilib tasvirlangan modelidir. Yer 
ellipsoidi mayda masshtabdagi tasvirida globusdan juda kam farq qilib, bu farq 
amalda sezilmaydi. Globuslar har xil mazmunga ega: geografik globus, siyosiy-
ma‟muriy globus, induksion globus (qora rangda) va amaliy ishlar bajarish uchun 
mo„ljallangan proeksion globuslar bo„ladi. Odatdagi globuslarimizning sirti silliq 
bo„ladi. Lekin hozirgi vaqtda rel‟efli globuslar ham mavjud bo„lib, Yer sharining 
rel‟efini o„rganishda katta ahamiyatga ega. Globusda qutblar, meridian va 
parallellar, ekvator chizig„i to„g„ri shaklda tasvirlangan. 
Shimoliy hamda janubiy geografik qutblarni birlashtiradigan va muayyan 
nuqtadan o„tgan, parallellar bilan tutashib 90
0
li burchak hosil qiladigan chiziqlar 
meridianlar 
deyiladi (meridianlarni har bir minutdan, har bir gradusdan o„tkazsa 
ham bo„ladi). Meridianlar globusda har 10
0
yoki 15
0
dan o„tkazilib, qiymatlari 
ekvator chizig„iga yozilib qo„yiladi. Ekvatordan bir xil uzoqlikda joylashgan 
nuqtalarni birlashtiruvchi chiziqlarga 
parallellar
deyiladi. Eng katta parallel 
ekvator, u yer sharini teng ikkiga, ya‟ni shimoliy va janubiy yarim sharlarga bo„lib 
turadi. Parallelar har 10
0
dan o„tkazilib, ularning qiymatlari 0
0
yoki 180
0
li 
meridianda yozilgan bo„ladi. 
Globusni yasash uchun yer yuzasi 12 
ta meridional bo„laklarga (tilimlarga) 
bo„linib, so„ng tayyor sharga yopishtiriladi. 
Globus geografiya darslarida (ayniqsa 
5 sinfda) juda zarur ko„rgazmali qurol 
bo„lib, Yerning quyidagi xususiyatlarini aks 
ettiradi: I) Yer shar shaklda (o„ziga o„xshash 
geometrik shaklda) tasvirlanadi; 2) Yer 
yuzasining geografik jihatdan o„zaro joy-
lanish holatlari to„g„risida tasavvur beriladi. 
Yer yuzasining ayrim bo„laklari (materiklar, 
okeanlar, dengiz va ko„llar)ning bir-biriga 
nisbatan joylashishi haqida ham aniq 
tasavvur beradi. 3) Yer yuzasining hamma 
joyi maydon va shakllar o„zgartirilmasdan 
tasvirlanadi; 4) Globus yuzasining hamma 
joyida masshtab bir xilda bo„ladi; 5) Yer 
yuzasidagi 
hamma 
burchaklar 
aynan 
tasvirlanadi, meridian va parallellar o„zaro 
kesishib to„g„ri burchak hosil qiladi.