Biotexnologiya fanidan o’quv-uslubiy majmua

transkriptsiya
) va oqsil sitezi (
translyatsiya
). Ushbu jarayonlar 
davomida genlarda saqlangan ma'lumot oqsil ko'rinishiga o'tadi.
Dastlab DNKning ma'lum uchastkasida mRNK (matritsali yoki informatsion RNK) 
sintez bo'ladi. Hayvon hujayralarida bu jarayon yadroda amalga oshiriladi. Keyin 
ahborot tRNK (transport RNK) ishtirokida sitoplazmaga o'tkaziladi. Sitoplazmada 

---

mRNK, tRNK, fermentlar va boshqa faktorlar yordamida oqsil molekulasi sintezlanadi.
Boshqacha qilib aytganda, DNKdagi nukleotidlar tilida yozilgan genetik ahborot 
aminokislotalar 
tiliga 
o'giriladi. 
Oqsilning 
tuzilishi 
va 
funktsiyasi 
uning 
aminokislotalari ketma-ketligiga bog'liq. 
DNK va RNKdagi nukleotidlar energiyani tashuvchilik vazifasini ham bajaradilar. 
DNK strukturasi – bu chiziqli polimer. Uning monomerlari (nukleotidlar) azot 
asoslari, pentoza va fosfat guruhidan iborat. Fosfat guruhi 5'-uglerod atomiga, pentoza 
esa 1' – uglerod atomiga birikkan.
Har bir nukleotidning o'z nomi bor. DNK asoslari 2 hil bo'ladi: 

purin asoslari (adenin-A, guanin-G); 

pirimidin asoslari (sitozin-C, timin-T(RNKda uratsil-U)). 
Nukleotidlar L va D optik izomerlar shaklida bo'ladi. Barcha tirik organizmlar o'z 
nukleotidlarini «qurishda» D – shakldagi izomerlardan foydalanadilar. L – shakldagi 
izomerlar DNK sintezi uchun javob beradigan fermentlarni ingibirlaydi.
DNKda 1ta gidroksil guruhi bo'lgan 2'-dezoksiriboza bor. RNKda esa 2ta 
gidroksil guruhi bo'lgan riboza bor. Nukleotidlar bir-biri bilan fosfodiefir bog'i orqali 
bog'langan. Bunda bir nukleotidning 5'- uglerod atomi fosfat guruhi «qo'shni» 
nukleotidning 3'- gidroksil guruhi bilan bog'langan. Polinukleotid zanjirning bir uchi
3'-ОН (3'-uchi), ikkinchi uchi esa 5'-fosfat guruhi (5'-uchi) bilan tugallanadi.
 

---

-rasm. DNK, RNK va nukleotidlar. Nukleotiddagi azot atomi shtrih chiziqda belgilangan. Uning shu 
eridan dezoksiriboza yoki riboza ulanadi. 
 
Nativ
7
DNK spiral hosil qiluvchi 2 ta polimer zanjirdan iborat. Zanjirlar bir-biri 
bilan vodorod bog'lari orqali bog'langan. Adenin faqat timin bilan, guanin esa faqat 
sitozin bilan birikadi. Adenin-timin juftligi 2 ta, guanin-sitozin juftligi 3 ta vodorod 
bog'lari orqali birikkan.
Ikki zanjirli DNK uzunligi komplementar nukleotidlar juftlarining soni bilan 
o'lchanadi. Masalan, odamning DNK molekulasi 263 million nukleotidlar juftidan 
tashkil topgan.
DNK molekulasi zanjirlari bir-biriga antiparallel; biri 3'→5' yo'nalishda, 
ikkinchisi 5'→3' yo'nalishda tuzilgan.
Genetik informatsiyani tashuvchisi ikki talabga javob berishi lozim: 
yuqori aniqlikda replikatsiyalanishi kerak; 
oqsil molekulalari sintezini kodlashi kerak. 
Komplementarlik printsipiga muvofiq, har bir DNK zanjiri yangi komplementar 
zanjirning hosil bo'lishi uchun matritsa bo'lib hizmat qila oladi.Agar hujayra 
bo'linadigan bo'lsa, ribosomalarda DNK molekulasidan nusha ko'chiriladi. Bunda DNK 
zanjirlari bir-biridan ajraladi. Har bir zanjir o'sha zahoti aynan o'zi bilan bir hil bo'lgan 
ikkinchi zanjirni sintezlaydi. Natijada 2 ta bir hil hromosoma hosil bo'ladi. Hosil 
bo'lgan hromosomalar bo'linayotgan hujayralarga taqsimlanadi. Hujayraviy tuzilishga 
ega bo'lgan barcha tirik organizmlarda irsiy belgilar ota-onadan keyingi avlodlarga shu 
tarzda o'tadi.
Replikatsiyaning har bir raundida DNK molekulasi bilan bir hil 2 ta yangi 
molekula hosil bo'ladi. Strukturaviy gendagi nukleotidlar ketma-ketligi u kodlaydigan 
oqsildagi aminokislotalar ketma-ketligini belgilaydi. Shuningdek DNKning har bir 
zanjiri yangi hosil bo'ladigan zanjir uchun matritsa (qolip) vazifasini bajaradi. 
Matritsadagi azot asoslari ketma-ketligi yangi zanjirdagi azot asoslari ketma-ketligi 
qanday bo'lishini belgilaydi.
Prokariot va eukariot hujayralarda DNK sintezi turli hil fermentlar ishtirokida 
kechadi. Asosiy rolni DNK-polimeraza fermenti o'ynaydi. Bu ferment fosfodiefir 
bog'lari hosil bo'lishini katalizlaydi. Hamda o'sayotgan polinukleotid zanjiri zvenolarini 
komplementarlik printsipi asosida bir-biriga ulaydi.
DNKni parchalash uchun agaroza (dengiz suv o'tlaridan ajratiladigan polisaharid) 
asosida mahsus gellar yaratilgan. Agaroza gelida DNK molekulasini parchalash usuli