Istiqlol avlodi

 
Vazifalar: 

Xarakter aksentutatsiyasi to’g’risida ma’lumot berish. 

Xarakter aksentutatsiyasi turlarini tadqiq etish. 
Davomiyligi: 1 soat 20 daqiqa 
Reja: 
№ 
Trening 
mazmuni 
Davomiyligi
O‘quv 
vositalari 
Mashq maqsadi 
1-sessiya. Kirish qismi 
1.
 
 
Videorolik 
15 daq. 
Kompyuter, 
videoproektor, 
kalonka 
Xarakter 
aksentuatsiyasi 
nima? va uning 
qanday turlari 
mavjud?
2.
 
 
“Yomg’ir” 
mashqi 
10 daq. 
Talab 
etilmaydi 
Emotsional 
ko’tarinkilikni hosil 
qilish, jamoaviylik 
oshirish 
3.
 
 
«Yashirin lider» 
o‘yini
10 daq. 
Talab 
qilinmaydi 
Diqqatni jamlash, 
guruhda ishchanlik 
vaziyatini hosil qilish 
2-sessiya. Asosiy qism 
4.
 
 
«Chigilni 
yechish» mashqi 
10 daq. 
Talab 
qilinmaydi 
Jamoaviylikni 
oshirish, kayfiyatni 
hamda emotsional 
aktivlikni oshirish 
5.
 
 
“Lider va 
farosat” mashqi 
15 daq. 
A4 qog’ozlar 
O’zini anglash, 
o’zining ijobiy va 
salbiy jihatlarini 
tahlil qilish 

---

63 
6.
 
 
“Qutqaruv halqa 
estafetasi” 
mashqi 
10 daq. 
4-6 sm 
diametrli 2 ta 
bir xil 
plastmass 
halqa, tish 
kovlgichlar 
Jamoaviylikni 
shakllantirish, jamoa 
bo’lib maqsad 
yo’lida ishlashni 
shakllantirish 
3-sessiya. Xulosa qismi 
7.
 
 
Qayta aloqa 
10 daq. 
Barcha 
ishtirokchilarga 
qog‘oz-ruchka, 
flipp-chart. 
Kunning sarhisobini 
qilish 
Jami: 1 soat 20 daqiqa 
Trening borishi. 
1-sessiya. Kirish qismi 
1.
 
Videorolik. 
 
Xarakter aksentuatsiyasi (urg‘u berish) — bu xarakter sifatlarini birortasini 
kuchaytirish, urg‘u berish bo‘lib, buning natijasida ma’lum psixogenlik nozik 
tanlovganlikni namayon qilinadi va shu vaqtning o‘zida boshqa xarakter sifatlari 
barqaror bo‘lib, qolaveradi. (A.E.Lichko). 
A.E.Lichko qo‘llagan tizimda P.B.Gannushkin, CH.E.Suxarova klassifikatsiyasi 
va K.Leongardning kattalarda xarakter aksentuatsiyasi turlariga asoslanadi. 
Ammo A.E.Lichkoning tizimi o‘zining ikki xususiyat bilan ajraladi. Birinchidan, 
u maxsus o‘smirlarga mo‘ljallangan. Ikkinchidan, u psixontiyani, ya’ni xarkter va 
uning aksentuatsiyasini patalogik o‘zgarishlarinibarcha normaning xillarini hisobga 
oladi. 
A.E. Lichko quyidagi aksentuatsiya turlarni (II turlar) ifodalaydi: 
1. Gipertim turlari - ushbu turdagi o‘smirlpr xarakatchan, 
kirishimli, sho‘x bo‘ladilar, ular bor joyda doimo shovqin suron bo‘ladi. Umumiy 
qobiliyatlarini asosida ular barqarorlik, tartib – intizomsizlikni namayon qiladilar, 
bir tekis o‘qimaydilar. Kayfiyatlari doimo yaxshi. Ularda tez-tez kattalar bilan 
kelishmovchiliklar paydo bo‘lib turadi. Ularning qiziqishlari turli – tumandir, lekin 
ular yuzaki va tez o‘tadigandir. Ushbu turdagi bolalar o‘z qobiliyatlariga ortiqcha 
baho beradilar, o‘zlarini ko‘rsatishga intiladlar, maqtanchoq, boshqalarda o‘zlari 
haqida yaxshi fikr uyg‘otishni istaydilar. 
2. Sikloid turi. YUqori darajada asabiylashuvchan, apatiyaga moyil. Ular uyda 
yolg‘iz bo‘lishga intiladilar. Noxushliklarni boshdan og‘ir kechiradilar, o‘zlarida 
mavjud kamchiliklar haqida gapirilganda asabiylashadilar. Ularning kayfiyatlari tez 
ko‘tarilib, tez pastga tushadi.

---

64 
3. Labil turi. Ushbu tur kayfiyat jixatidan juda o‘zgarunchan va oldidan aytib 
bo‘lmaydigan xususiyatlyarga ega. Ularni kiyfiyatini o‘zgarishiga xattoki juda 
arzimas turli sabablarko‘rsatish mumkin. “Ularning hammasi jiddiy 
muvoffaqiyatsizlik va noxushliklarsiz ham g‘amgin, xafa, ma’yus bo‘lib qolishga 
moyildir”. (A.E.Lichko). ularning kayfiyati xulq-atvor bilan bog‘liqdir. SHuning 
uchun ham ular kayfiyatlaridan kelib chiqqan holda kelajaklarini goh yorqin, goh 
aksincha tasavvur qiladilar. Bunday o‘smirlar ko‘pinchapsixologik yordamga 
muhtojdir. Ular atrofdigilarni ularga bo‘lgan munosabatlarini yaxshi his qiladilar. 
1. Astenonervotik turi. Ushbu tur shubxalanuvchan, tajang, kaysar, tez 
charchovchi, asabiylashadigandir. Ayniqsa qiyin aqliy ish ularni toliqtiradi. 
2. Senzitiv turi. Ularga sezgirlik xosdir. Ushbu o‘smirlar katta davralarni, 
tavakkalchilikni, harakatchanlikni va sho‘x o‘spirinlarni yoqtirmaydi. Ularga 
uyatchanlik xos bo‘lib, ko‘p hollarda ular odamovi kishilar kabi qabul qilinadilar. 
Ular faqat o‘zlariga yaxshi tanish kishilar, bolalar bilan ochiq munosabatda 
bo‘ladilar. Ular bo‘ysinuvchan bo‘lib, o‘z ota-onalariga juda bog‘langanlar. 
O‘spirinlikda “qoniqmaslik kompleksi” yuzaga kelishi mumkin. Ular ma’suliyat 
hissi, o‘ziga va atrofdagilarga bo‘lgan axloqiy talablarni erta anglaydilar. O‘z 
qobiliyatidagi kamchiliklarni murakkab faoliyat turlarini tanlab to‘ldiradilar.
Ushbu o‘smirlar do‘stlarni tanlashda o‘ta talabchan, do‘stga bog‘langan, 
o‘zlaridan katta do‘stlarini hurmat qiladilar.
6. Psixoastenik turi 
ushbu yoshlarga ilk intellektual rivojlanish, 
o‘ylovchanlik, o‘z-o‘zini tahlil qilish, boshqa odamlarga, ularni xatti – harakatlariga 
baho berish xosdir. Ular ishdan ko‘ra so‘zda o‘tkirlar. Ulardagi o‘z-o‘ziga bo‘lgan 
ishonch qobiliyatsizlik bilan, asossiz fikrlar – tezkor harakatlar bilan namayon 
bo‘ladi.
7. SHizoid turi. Ularning yorqin namoyon bo‘ladigai sifati odamovilikdir. Ular 
o‘z tengdoshlaridan ko‘ra kattalarga intiladilar. Ular o‘z dunyosi, zz olamida 
yashaydilar. Ularda odamlarga nisbatan tashqi befarqlik mavjud. Bunday o‘smirlar 
hamdard bulaolmaydilar. Ularning ichki dunyosi fantaziyaga to‘la, ular doimo 
o‘zlarini ushlab tura oladilar, o‘z tengdoshlariga ko‘pincha yoqmaydilar. 
8. Enileptoid turi, By o‘smirlar yoshligida juda yig‘loqi bo‘lib. 
kattalarni qiynaydilar «bunday bolalar xayvonlarni qiynashni, 
o‘zlaridan kichkinalar ustidam kulishni yoqtirishadi, bular bolalar 
orasida sardorgina emas balki, xokim bo‘lishga intiladilar.» (A.K.Lichko).
Ularni turiga qahrlilik, o‘zini sevish va hukmdor bo‘lishlik mansubdir. Ular 
boshqarayotgan bolalar guruxiga terroristik tartib-intizom, bo‘ysinuvchanlik 
mansub.
O‘ta qattiq tartib intizom tizimida ular o‘zlarini baland tatadilar, shu bilan birga 
“Rahbarga yoqish, ba’zida o‘ziga mos mansab yoki hurmat e’tiborga ega bo‘lishga 
ega bo‘ladilar” (A.E.Lichko). 

---

65 
9. Isteroid turi. Ushbu turning acosiy xususiyati — xudbinlpi, o‘ziga 
bo‘lgan muhabbatdir. Ularga teatrallik, tavakkalchilik xosdir. Bundaybolalar o‘z 
oldilarida o‘rtog‘ini maqtaganini ko‘tara olmaydilar. “diqqat e’tiborni tortish, 
maqtovlar eshitish, ular uchun ahamiyatli ehtiyojdir.” (A.E.Lichko). diqqat e’tiborni 
tortish maqsadida ular shovqin ko‘tarishlari, janjal boshlashlari mumkin. Ko‘p 
hollarda sardorlikni eplay olmay, noformal obro‘ga ega bo‘lmay mag‘lub bo‘ladilar.
10. Beqaror tur. Ko‘pincha ularni irodasiz, oqim bilan yuruvchi deb 
xarakterlaydilar. 
Bunday 
o‘smirlar 
o‘yin 
– 
kulguga, 
bayramlarga 
ishtiyoqmanddurlar. Ularda jiddiy, shu jumladan kasbiy qiziqishlar mavjud emas, 
ular o‘z kelajaklari haqida o‘ylamaydilar.
11. Konformlilik turi. Ushbu guruxga kiruvchi bolalar tug‘ridan-to‘g‘ri 
bo‘ysinishga moyillar. Ularni asosiy hayotiy shiori “Hamma kabi bo‘lish..” Ular 
maslashuvchan o‘z manfaati yqlida do‘stini ham sotishdan qaytmaydigan va shu 
bilan birga o‘z xatti-xarakatlariga oqlov ham topadilar. 
Xarakterni shakillanish ma’lum ijtimoiy muhitda yuz beradi. Xarakter 
jamiyatdagi tarbiyaning aks etilishidir. Avvalombor bola xarkteri oila, ota-onaga 
bog‘liqdir. Maktabdagi talim – tarbiya etakchi ahamiyatga egadir. Xarakterda o‘z – 
o‘zini tarbiyalash ham muhimdir. 
Xarakterni tarbiyalash yo‘llari – bu odat va taqlidni shakillantirishdir. 
Xarakterni shakllantirishda 
moxnatni 
roli 
juda katta. 
Xarakterni 
shakllanishining asosiy sharti uni chiniqtirishdir, bunda mojoroli vaziyatlarning roli 
xam katgadir. Va nihoyat, hayot jarayonida xarakterni qayta tarbiyalash muammosi 
xam vujudga keladi. 
O‘zbek xalqi o‘zining azaliy milliy g‘urur, vatannarvarlik, o‘z tarixi, tili, 
an’analariga bo‘lgan chuqur hurmat, o‘z tarixnni hurmatlash kabi xarakter 
xususiyatlarni saqlab qolgan. Bugungi kunda yosh avlodni tarbbiyalashda o‘zbek
xalqiga xos bo‘lgan mehnatsevarlik, dovyuraklik, dilkashlik, xushchaqchaqlik va 
insoniylik vabi fazilatlarni shakillantirish ta’lim – tarbiyaning asosiy vazifalaridan 
biridir.
Xarakter yunoncha suz bulib «zarb kilish», «belgi kuyish» degan ma’noni 
bildiradi. Xakikatdan xam xarakter kishining jamiyatda yashab egallaydigan aloxida 
belgilaridir. SHaxsning individualligi temperament singari xarakterda 
xam namoyon buladi. Xarakter – bu shaxsning faoliyat va mulokoti jarayonida 
tarkib topadigan va namoyon buladigan individual xususiyatlari bulib, individ uchun 
u tipik xulk-atvor xislatlari bulib xisoblanadi. 
Kishining shaxsi u nima kilayotgani bilan emas, balki uni kanday bajarayotgani 
bilan xarakterlanadi. 
Xarakter kishi shaxsining yunalishini belgilaydigan ijtimoiy munosabatlarga 
boglik buladi. Masalan, kishining jamiyatdagi yukori mavkei, amali unda takaburlik, 
kekkayganlik, riyokorlik, ta’magirlik, munofiklik kabi salbiy xislatlarni 

---

66 
shakllanishiga olib kelishi mumkin. Aksincha, oddiy mexnatkash kishida 
jamiyatdagi mavkeiga karab fidokorlik, maksadga intilganlik, jasurlik, kamtarlik, 
mexnatsevarlik kabi ijobiy xislatlarning shakllanishiga olib keladi.