Namangan davlat universiteti ekologiya va tabiatni muhofaza qilish

Ekosistemalar  dinamikasi.  Har  bir  ekosistemada  doimo  undagi 
organizmlarning  hayotiy  rivojlanishi  va populyatsiyalarining  o’zgarishi kuzatiladi. 
O’zgarishlar  2 xil: 
1.  tsiklik  o’zgarishlar; 
2.  tasodifiy o’zgarishlar. 
Bunday  o’zgarishlar  sutka  va  mavsum  davomida  hamda  tashqi  muhit  bilan 
bo’lib  turadigan  davriylikka  ega  o’zgarishlar  bo’lib,  ular  organizmlarning  ichki 
ritmi  o’zgarishlarida  o’z  aksini  topadi.  Biotsenozda  sutka  davomida  sodir  bo’lib 
turadigan  o’zgarishlar  kun  va  tun  davomidagi  havo  temperaturasi,  namlik  va 
boshqa  omillar  o’zgarishiga  kuchli  bog’liqdir.  O’rta  Osiyoning  qumlik  cho’llarida, 

---

tush  paytlarida  hayot  to’xtaganga  o’xshab  tuyuladi.  Hayvonlar  quyoshdan  inlarida 
yashirinib, kechasi faollashadi. Tunda qo’ng’iz, sichqon, chayon, ilon, o’rgimchak, 
tulkilar  tez  harakat  qiladi.  Yilning  ma’lum  vaqtida  ko’p  turlar  chuqur  tinimga 
ketadi. 
Davriy  o’zgarish  o’simliklarning  yaruslar  bo’ylab  tarqalishida  yaqqol 
ko’rinadi.  Masalan,  bir  yillik  o’simliklar  erta  bahoridagi  yarusda  o’sib,  yoz 
kelganda  butunlay  qurib qoladi. 
Biotsenozdagi  ko’p  yillik  o’zgarishlar  yillar  davomida  meteorologik 
sharoitning  o’zgarishiga  bog’liq.  Bundan  tashqari,  u  yana  edifikator  o’simliklar 
hayotidagi  o’zgarishlar,  hayvonlar  hamda  patogen  mikroorganizmlarning 
ko’payishiga bog’liq. 
1953-yilda 
chigirtkalarning  ko’payib  ketishi  natijasida  o’simliklar 
jamoasiga  kuchli  zarar  yetdi.  Ular  o’shanda  yumshoq  g’allasimon  o’simliklarni: 
pirey,  koster,  tipchakning  80  —  90%  ni  yeb  bitirdi.  Bu  davrda,  chigirtka 
yemaydigan  o’tlar esa o’sib ko’payib ketdi. 
Fitotsenoz  yoki  o’simliklar  jamoasidagi  o’zgarishlar  edifikator  o’simliklar 
hayotiga  bog’liq. 
Jamoalarda  qonuniy  ravishda  bir  yo’nalishda  jonli  organizmlar  o’rtasidagi 
o’zaro  munosabatlar  va  ularni  o’rab  olgan  muhit  bilan  bo’ladigan  munosabatlar 
tufayli  sodir  bo’ladigan  o’zgarishlarni  suktsessiya  deb  yuritiladi.  «Suktsessiya»— 
lotincha so’z bo’lib «izchillik» yoki «meros bo’lib qolmoq» va «irsiy belgi» degan 
ma’nolarni  bildiradi.  Biologik  aylanishning  to’liq  emasligi  suktsessiyaning  asosini 
tashkil  etadi. 
P.D.  Yaroshenko  jamoalarning  o’zgarishini  boshqacharoq  tushuntirishga 
harakat  qildi  va suktsessiyalarni  quyidagicha  bo’ldi: 
A. Tabiiy o’zgarishlar. 
1.  Ketma —ket bo’ladigan: 
a) endoekogenetik  va b) gologenetik 
2.  Tasodifiy o’zgarishlar B. Antropogen o’zgarishlar 
1.  Ketma — ket bo’ladigan 

---

2.  Tasodifiy o’zgarishlar. 
Suktsessiyalar  davomida  turlar  o’rtasidagi  raqobat,  munosabatlar  tufayli 
asta —sekin barqaror kombinatsiyalar  sodir bo’ladi.