Ў збекистон р еспубликаси о лий ва ўрта махсус таълим вазирлиги том он и д ан олий ўқув ю ртлари

Юқори мустаҳкам гипс. 
Икки молекула сувли табиий гипс 
тошини 750—800°С ҳароратда пиширилгандан кейин туйилади ва 
унга натрий сульфати, алюминий ва бошқа тузлар қўшиб юқори 
мустаҳкам гипс олинади. Бундай гипс секин қотувчан, аммо сиқи- 
лишдаги мустаҳкамлиги 30 МПа гача бўлиши мумкин. Уларнинг 
ранги оқ бўлади.
Юқори мустаҳкам гипс олишнинг иккинчи усули эса гипс 
тошини юқори босимли буғда 125°С ҳароратда пишириб олишга 
асосланган. Профессорлар Б.Г.Скрамтаев ва Г.Г.Буличевларнинг 
бу усули бўйича гипс тоши герметик ёпиқ қозонга солинади ва 
тўйинган буғ воситасида 1,3 атм. босимда куйдирилади ва кукун 
қилиб туйилади. Олинган гипсни қоти^иш учун сув микдори 60 % 
эмас, балки 40—50 % олинади. Бундай гипснинг 7 кундан кейинги 
мустаҳкамлиги 15—40 МПа га тенг бўлади. Юқори мустаҳкам гипс 
жуда муҳим иншоотлар қуришда, шунингдек, металлургия саноа­
тида қолиплар тайёрлашда ишлатилади.
Ангидрид цемент. Табиий гипс тошини 600—750°С да пишириб, 
сўнг туйиб, ҳавода қотадиган боғловчи модда ангидрид цемент 
олинади. Цементнинг мустаҳкамлигини ошириш мақсадида унга
246

---

катализатор сифатидаги қўшилмалардан оҳак, куйдирилган доло­
мит, домна тошқоли ва ёнувчи сланец кули қўшилади. Бу цементни 
академик П.П.Будников ихтиро этган. Ангидрид цемент секин 
қуюқланувчи боғловчидир. Қуюқланишнинг бошланиши 1 — 1,5 
соатдан кейин, охири эса 24 соатгача давом этади. Гипсга нисбатан 
сувга чидамли. Сиқилишдаги мустаҳкамлиги бўйича 50, 100, 150 
ва 200 маркаларга бўлинади. Зичлиги 2800—2900 к г/м 3, тўкма 
зичлиги 850— 1100 кг/м3, зичлантирилгандаги ҳажмий оғирлиги 
1200— 1500 кг/м 3.
Фосфогипсдан ангидрид олиш учун боғловчи модданинг қотиш 
жараёнида катализаторлар сифатида натрий сульфат ва натрий 
бисульфат ёки калий сульфат ва калий бисульфат каби моддалардан 
фойдаланилади. Бу цемент гидравлик хусусиятларга эга эмас. У нам 
ҳаво муҳитида жуда тез қотади. Нам шароитда дастлабки қотишдан 
кейин, ангидрид цемента қуруқ муҳитда янада мустаҳкамланаверади. 
Қотган боғловчи модда сувда узоқтуриб қолса, унинг мустаҳкамлик 
даражаси пасаяди, кейин қуруқлик шароитида ангидрид цемент­
нинг мустаҳкамлиги яна ортаверади. Агарда ангидрид цементга 
фаоллаштирувчи модда сифатида домна тошқоли қўшилса, унинг 
сувга чидамлилиги ортади.
Бинокорлик қоришмалари ангидрид цементдан тайёрланган 
бўлса, 15 мартагача музлаб эриган ҳолда ҳам деярли бузилмайди. 
Уйнинг чоксиз тўшалмаси, линолеум ости тўшалмаси ҳосил қи- 
лиш, турли сувоқ ва оралиқ қоришмалар, органик, анорганик 
тўлдиргичли енгил бетонлар, оғир бетонлар ишлаб чиқариш, шу­
нингдек, сунъий мармар тайёрлашда ангидрид цементдан фой­
даланилади. Ангидрид цементдан ишланган буюмларни ҳавонинг 
намлиги 60—70 %дан юқори бўлган ерларда ишлатиб бўлмайди. 
Ангидрид цемент қоришма сифатида ғишттеришда, сувоқчиликда, 
муҳофазаловчи ашёлар ишлаб чиқаришда ва бетон сифатида ин­
шоотларнинг сув таъсир этмайдиган қисмларини қуришда ишла­
тилади.