|
Шиша ва унинг хоссалари
И ш қорли ва гилтупроқ ишқорлари — силикатларни юқори ҳа-
роратда эритишдан ҳосил бўлган қуюқ бўтқа тез совитилса, у ш и
шасимон моддага айланади. Ш иш а эритмаси ҳароратнинг ортиши
билан суюқланмайди, балки қуюк^игича қолаверади. Ҳ арорат па-
сайиш и билан унинг қуюқлиги ортади ва ниҳоят қаттиқ жисм —
шишага айланади. У оддий ҳароратда қаттиқ ва жуда мўрт, ялтироқ
кўринишда бўлади.
Таснифига кўра ш иш а ва шиша буюмлар қуйидаги rypyjyiapra
бўлинади: кимёвий таркибига қараб оксидли (силикатли, кварцли,
боратли, фосфатли); кислородсиз (галогенли, нитратли) шишалар.
Иш латилишига қараб, қурилишбоп; техник (кварцли атом ва нур
техникасибоп шиша оптика, чиниқтирилган, кўп қатламли ва ҳ.к.);
шиш а атомли, тарозибоп шиша.
Шиша
— аморф, яъни бир жинсли модда. Унинг сиқилиш ёки
эгилишидаги мустаҳкамлиги тузилишига боғлиқэмас. Бир жинсли
бўлганлиги сабабли мустаҳкамлиги \ам м а ерида бир хил бўлади.
Ишлатилиш ига кўра ш иш а бир неча гуруҳга бўлинади. Шулардан
бири ҳозирги вақтда шиша саноатимизда ишлаб чиқариладиган
ва асосан қурилишда ишлатиладиган силикат ш иш адир. Силикат
шиша натрий, кальций, магний ва оз микдордаги калий каби ок-
сидлардан ташкил топган қум-тупроқлардан иборат.
Ш иша ҳамма вақт ҳам бир хил кимёвий таркибга эга эмас. У
шартли равишда қуйидаги оксидлардан ташкил топган (оғирлигига
кўра, %): SiO, - 6 4 -7 3 .4 ; N a ,0 3 - 1 0 -1 5 ,5 ; K20 - 0 - 0 ,4 ; S 0 3 -
0—0,5; B20 3 — 0—0,5. Эриш жараёнида хом ашё таркибидаги ҳар
бир оксиднинг ўзига хос таъсири бор. М асалан, натрий оксиди ва
бўр оксиди эриш ж араён ини тезлаш тиради, эриш ҳароратини
пасайтиради, ш иш анинг кимёвий чидамлилигини камайтиради.
Калий оксиди шишанинг ялтироқлигини, кимёвий чидамлилигини
ош ириб, нурни кўп ўтказади. Алюмин оксиди ш иш анинг мус-
таҳкамлигини, юқори ҳароратга ва кимёвий чидамлилигини о ш и
ради. Оптик ёки биллур ш иш а олишда шишадан ўтаётган нурнинг
синиш бурчагини ош ириш мақсадида унинг тарки б и га қалай
қўшилади. Ш иша ишлаб чиқариш да иш латиладиган хом ашёлар
асосий ва қўш имча турларга бўлинади. А сосий м инерал хом
аш ёлардан ташкил топган ш иш а таркибида кварц қуми, сода,
долом и т, оҳактош , поташ , натрий сульфати мавжуд. Буларга
қисм ан, саноат маҳсулотлари ҳам киради. Ҳ озирги иш ланган
211
технологияларга кўра озгина домна тош қоли, таркибида кварц
бўлган ашёлар, тетраборат кальций, ш иш а синик,лари ва ҳоказолар
ҳам асосий хом ашё сифатида ишлатилади. М инерал хом аш ёлар
тар ки б и д а ҳар хил аралаш м ал ар бўлгани туф айли у л а р н и н г
минералогик таркиби ўзгариб туради. Аралашмалар икки гуруҳга
бўлинади: биринчиси — шиша сифатини ёмонлаш тирадиган ва
иккинчиси — хом ашё хоссаларига мос аралаш малардир (алюмин
оксиди, кальций, магний, калий, натрий). Аралашмалар ш иш ани
хиралаштиради ёки бошқа рангга киритади ёки бўлмаса шишада
турли нуқсонлар пайдо бўлишига сабаб бўлади.
Қўшимча хом ашёлар шиша бўтқасини тобига келгунга қадар
эритиш жараёнларини яхшилаш ҳамда ш иш анинг керакли хос-
саларга эриш иш и мақсадида ишлатилади. М асалан, шишада ҳаво
пуфакчалари бўлмаслигини таъминлаш учун сульфат натрий ва
алюмин, калий селитраси, маргумушсимон ангидридлар қўшилади.
Ш иш анинг қўнғир ёки хира бўлиши учун асосий хом ашёга плавик
шпат, криолит, иккиламчи суперфосфатлар қўшилади. Рангли ши-
шалар олиш да кўк ранг берувчи хром, ҳаво рангли кобальт, бинаф
ша рангли марганец, жигарранг темир оксиди ишлатилади.
Қ ури ли ш ш и ш аси н и и ш лаб ч и қар и ш д а асоси й хом аш ё
сифатида таркибида темир оксидлари кам бўлган кварц қуми, сода
ёки натрий сульфати, поташ, оҳактош ёки бўр ишлатилади. Эритиш
олдидан хом ашёга 15—20 % ш иш а кукуни қўш илади. Ш иша
буюмлар тайёрлашнинг технологик жараёни қуйидагича: хом ашёни
майдалаб эритишга тайёрлаш, шиша бўтқасини махсус қозонларда
1500°С гача ҳароратда эритиш ва ниҳоят, қолиплаш. Асосий ва
қўшимча хом ашёлар аралашмасидан тайёрланган таркибни 1100—
1150°С гача қиздирганда, аввало, қаттиқ ҳолатдаги силикатлар
ҳосил бўлади, кейин эрийди.
Ҳ ароратнинг кўтарилиши билан ундаги қийин эрувчи SiO, ва
А120 3 моддалар эриб, қуюқ шиша бўтқа ҳолатига ўтади. Таркиби
бир хил бўлмаганда бўтқа ҳаво пуфакчалари билан тўйинади.
Ш иш а бўтқасининг ти н и қ бўлиши ва уни бир ж инсли (гомо-
генлаш) ҳолатга келтириш мақсадида ҳарорат 1600°С гача кўтари-
лади. Ш иш а бўтқаси бироз суюқлашади, ундаги ҳаво пуфакчалари
чиқиб, бир жинсли ти н и қ ҳолатга ўтади ва тобланади. Тобланган
ш иш а бўтқасини қолиплаш учун ш иш а эритмаси узлуксиз сўриш
ускунасидан ўтказилади ёки чиғирланади ва секин-аста совитилади.
К ейин маълум ўлчамда кесилиб, сирти силлииуганади ва пардоз
берилади. Қурилиш мақсадлари учун ишлаб чиқариладиган шиша
212
буюмлар турига ва хом аш ёнинг таркибига қараб махсус ш иш а
эритувчи хумдонларда 1500°С гача ҳароратда ишлаб олинади.
Do'stlaringiz bilan baham: |
