Ў збекистон р еспубликаси о лий ва ўрта махсус таълим вазирлиги том он и д ан олий ўқув ю ртлари

Ўтга чидамли сопол ашёларнинг 
сифати, асосан, юқори ҳарорат 
таъсирида эримаслиги билан ифодаланади. Бундан таш қари, ўтга 
чидамли ашёлар юқори ҳароратда куч таъсирига чидамли бўлиши 
билан бирга деформацияланмаслиги \ам керак.
Сопол ашёлар ўтга чидамлилик даражасига кўра тўрт гуруҳга 
бўлинади:
1. Қийин эрувчан (эриш ҳарорати 1380— 1580°С);
2. Ўтга чидамли (эриш ҳарорати 1580—1770°С);
3. Ю қори ҳароратга чидамли (эриш ҳарорати 1770—2000°С);
4. Ўтга ўта чидамли (эриш ҳарорати 2000°С дан юқори бўлган).
Ўтга чидамли ашёлар нам ва ним қуруқҳолатда зичлаш, қуйиш
ва эритиб қуйиш усуллари билан тайёрланади.
Қурилиш амалиётида кўп тарқалган ўтга чидамли аш ёларга 
қуйидагилар киради:
а) 
таркибида S i 0 2 90 %дан кўп бўлган — динас. К варцит, 
қумтош к^ш илма сиф атида оҳак ва туп роқ хом ашё сифатида 
ишлатилади. Д инаснинг ўтга чидамлилик кўрсаткичи 1690— 1730°С, 
сиқилиш даги мустаҳкамлик чегараси 15—35 М Па;
199

---

б) магнезитли ва доломитли ўтга чидамли ашёлар пиш ирилган 
магнезит ёки доломитни зичлаш йўли билан олинади. М агнезитли 
ғиш тнинг ўтга чидамлилиги 1850—200СГС, доломитли ғиштники 
эса 1800°С га тенг;
в) ўтга чидамли лой билан ш амот қориш м асини пиш ириб, 
шамот ғишт олинади. Ўтга чидамлилик кўрсаткичи 1580— 1750°С, 
сиқйлиш даги мустаҳкамлик чегараси 10—12,5 М Па га тенг.
г) табиий кристалл тузилиш идаги граф итни ш ам от билан 
қориш тириб ўтга чидамлилиги 1900°С дан юқори бўлган ашё 
олинади.
Оқова сув ва дренаж сопол қувурлари. 
Оқова сув қувурлари учун 
таркибида 75 %гача тупроқ ва 25—30 %гача шамот бўлган хом ашё 
ишлатилади. Хом аш ёни ишлаш ва қориш ма тайёрлаш нам ёки 
ним қуруқ усулда олиб борилади. Қувурлар ҳавоси сўриб олинган 
қолипдан иборат бўлган тик винтли зичлагичларда қолипланади. 
Бунда қувур учун тайёрланган лой қориш м асининг намлиги 17— 
18 % бўлиши керак. Ҳозирги вақтда кўпгина завоштарда қувурлар 
порш енли зичлагичларда қолипланади. Унинг иш унуми винтли 
зичлагичга нисбатан юқори бўлиб, қолипланаётган қувурнинг ички 
ва таш қи юзаси бир жинсли текис қилиб тайёрланади. Қолипдан 
чиққан қувур қуритилади ва пиш иришдан олдин унинг ички ҳамда 
таш қи том они сирланади. Бундай қувурларнинг сирланган сирти 
мустаҳкам ва зич бўлиши керак. Унинг сув шимувчанлик кўрсаткичи 
9—11 %, қувурнинг ички диам етри 150—600 мм, девори н и н г 
қалинлиги эса 18—41 мм. га, узунлиги эса 800—1200 мм. га тенг. 
Намлиги 4—5 %гача қилиб қуритилган сопол қувур туннели каме- 
раларда 1250— 1300°С ҳарораш а i a j билан 48—60 coai пиширилади.
Қувурларни ўзаро бирлаш тириш учун уларнинг оғзи махсус 
асбобларда винтсимон қилиб ўйилади. Оқова сопол қувурларининг 
ичида босим 2 атм. бўлганда, ш унингдек, уларнинг таш қи сиртига 
2000—3000 кг куч таъсир эттирилса, уларда дарз ҳосил бўлмаслиги 
керак.