Ensiklopediyasi

Mikroblarning mikroskop orqali ko'rinishi.
teriyalar hamma joyda: havo va yerda, suv va 
tuproqda, o'simlik va hayvonlarda yashaydi. 
B a ’zi bir xil bakteriyalar juda nozik bo'ladi va 
tez o'ladi. Boshqa bir xil bakteriyalar qayna- 
tilganda ham, muzlatilganda ham, turli kislo- 
talar, is h q o r va z a h a r l a r t a ’sirida h am
o'lmaydi.
Oddiy ko'z bilan ko'rib bo'lmaydigan bak­
teriyalar bizning hayotimizga juda kuchli ta’sir 
ko'rsatadi. Bakteriyalar odam va hayvon or- 
ganizm iga tushganida sil, vabo, kuydirgi, 
manqa, terlama, angina, o'lat, zotiljam, turli 
yiringli va qon zararlanishi kabi xavfli kasal- 
liklarni keltirib chiqaradi.
Lekin foydali bakteriyalar ham bor. Bular- 
siz yer yuzida hayot kechirish ancha qiyin 
bo'lgan bo'lardi. Ular sutni qatiqqa, kefirni 
atsidofilinga aylantiradi, xamirni oshiradi. 
Hammadan ham muhimi foydali bakteriyalar- 
siz bizda sut ham, non ham, go'sht ham bir 
necha barobar kam bo'lgan bo'lardi.
G a p shundaki, hayvonlarning tirikchiligi 
o'simliklarga bog'liq, o'simliklar esa azot ko'p 
bo'lgan tuproqda yaxshi rivojlanadi. Azotni 
tuproqda ya sh o vch i m a x s u s bakteriyalar 
havodan o'ziga singdirib olib, keyin tuproqqa 
o'tkazadi. Lekin hali bu bakteriyalar ishining 
bir qismigina, xolos.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

A g a r Y e r yuzida chirituvchi bakteriyalar 
bo'lmaganida edi, bizning sayyoramiz chiri- 
may qolgan o'simlik va hayvonlar qoldig'i bi­
lan asta-sekin ko'milib ketardi. Chirituvchi 
bakteriyalar esa bu qoldiqlarning chirishiga 
yordam beradi. N obud bo'lgan o'simlik va 
hayvonlar tanasidagi barcha moddalar shu 
tarzda tuproqqa qaytadi. Bu moddalar kelgu- 
si nasllaming rivojlanishi uchun material bo'lib 
xizmat qiladi.
M IKROSKOP
Insonning ko'zi shunday tuzilganki, agar 
narsalarning o'lchami 0,1 m m dan kichik 
bo'lsa, u yaqqol ko'ra olmaydi. Vaholanki, 
tabiatda o'lchamlari bundan kichik bo'lgan 
ko'pgina narsalar mavjud. Bular turli mikro­
o r g a n iz m la r , o 's im lik va h a y v o n la r n in g
to'qimalari, moddalarni tashkil etuvchi ele- 
mentlari va boshqalar. S h u n g a o'xshash 
borliqlarni o'rganishda ko'z ko'ra olm aydi- 
gan narsalarning tasvirini juda kattalashtirib 
beradigan optik asbob - mikroskop o d a m - 
larga yo rda m g a keladi. B u n d a y asbobning 
a ta lishi y u n o n c h a ikki s o ' z d a n ib o rat: 
mikros - kichik va skopeo - qaraym an.
Щ
ш ь Я Э
•
Mikroskopga o'xshash asbob 1590-yilda 
Niderlandiyada Z .Ya n s en tomonidan yaratil- 
gan, de gan m a ’lumotlar bor. Hozirgi mik­
roskopga o'xshash, ancha takomillashgan 
asbobni 1665-yilda m ash hur ingliz fizigi R. 
G u k ya sa g a n . U mikroskop ostida o'simlik
va hayvonlar to'qimalarining yu pqa kesim - 
larini ko'rib, organizmning hujayrali tuzilishi- 
ni k a s h f etdi. 1 6 7 3 - 1 6 7 7 - y i l l a r d a e s a
Niderlandiyada A. Levenguk mikroskop yor- 
damida ilgari odamlarga m a ’lum bo'lmagan 
mikroorganizmlar dunyosi sirini ochdi.
Mikroskopdan foydalanishda tekshirila- 
yotgan narsa (preparat, nam una, biologik 
o b ’y e k t )
m i k r o s k o p n i n g
s t o l c h a s i g a
qo'yiladi. Stolcha ustida qurilma joylashgan 
bo'lib, unga o b ’yektiv linzalari va tubus -
kulyarli naychalar o'rnatilgan. Kuzatiladigan 
o b ’yekt lampa, qiya ko'zgu va linzalardan 
iborat tizim yordam ida yoritiladi. O b ’yektiv 
narsadan tarqalgan nurlarni yig'adi va nar­
saning kattalashtirilgan tasvirini hosil qila­
di, uni okulyar yordam ida ko'rish mumkin. 
Mikroskopning kattalashtirishi o b ’yektiv va 
o k u lyarning fokus m a so fa la rig a bog'liq. 
Optik mikroskop 2 0 00 m artagacha katta­
lashtirishi mumkin.
Mikroskopning m axsus rostlash vintlari- 
ni burab ancha aniq va kattalashtirilgan tas- 
virni ko'rish mumkin. M axsus m oslam a -
mikrofotoo'rnatma yordamida unga fotoap- 
parat o'matish va o b ’yektning rasmini olish 
m u m k in . M ik r o a s b o b la r m a h k a m la n g a n
shtativlar tizimi - mikromanipulyator bilan 
mikroskop ostida biror biologik o b ’yektning 
preparati tayyorlanadi.
A g a r o b ’yekt, masalan, virus juda kichik 
bo'lib, optik mikroskopning kattalashtirishi 
yetarli bo'lmasa nima qilish kerak? Buni ud- 
dalashda elektron mikroskop yordam beradi.
Elektron mikroskopda narsalarni 2 0 0 0 0 -
40000 marta kattalashtirib ko'rish mumkin.
Y a n a d a ko'proq kattalashtirish uchun 
ba’zi tuzilmalarda o b ’yektiv bilan proyeksi- 
yalash linzalari orasiga yana bir linza joylash- 
tiriladi. Bu esa o b ’yektni bir necha y u z ming 
marta kattalashtirishga imkon beradi.
MINERALLAR
O'rta asrlarda yer qa’ridan qazib olingan 
har qanday ruda jismlarini lotin tilida mineral 
deb ataganlar. Tabiatan ular har biri o'ziga xos 
kristall tuzilishiga ega bo'lib, asosan qattiq
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

jismlardir. Minerallar Yer, O y va boshqa say­
yoralar yuzasida va q a ’rida turli yo'llar bilan 
hosil bo'ladi. Ko'pchilik minerallar kristall jism­
lardir. Tu g 'm a simob suyuq metall bo'lsa ham 
an’anaga ko'ra uni minerallar qatoriga kiritadi- 
lar. Minerallar asosan noorganik moddalar- 
d a n ib o ra t. S u v n i m in e r a lla r q a to r ig a
qo'shmaydilar, lekin muzning turli ko'rinishlari 
mineralga xos. Minerallarning umumiy soni 
3000 dan ziyod. 19-asr boshida fanga atigi 
100 ga yaqin mineral m a ’lum edi. Minerallar 
kristallarining katta-kichikligi ham har xil. Juda 
mayda kristalli minerallar bilan birga kristal- 
lari bir necha tonna keladiganlari ham bor.
Minerallar dastlab topilgan joyining nomi 
bilan ataladi yoki taniqli olimlar, geologlar, 
sayyohlar, kosmonavtlar va boshqa mashhur 
kishilar nomiga, ba’zi xususiyatlari va tarki- 
biga qarab qo'yiladi. Vatandoshlarimiz nomi­
ga qo'yilgan minerallar: avitsennit, xam ra- 
bayevit, ashirit va boshqalar.
Ko'pincha minerallar tarkibiga boshqa jins- 
lar oz miqdorda bo‘lsa-da qo'shilgan boladi. 
Y e r po'stida eng ko'p tarqalgan minerallar -
bu alyumosilikatlar va silikatlar hisoblanadi.
Minerallarning kristallari turli-tuman shakl­
larda bo'ladi. Hatto bitta mineralning o'zi turli­
cha sharoitlarda har xil ko'rinishda kristallar 
hosil qiladi. Masalan,apatit, fenakit, flyuorit 
kabi minerallar shular qatoriga kiradi.
Minerallarni xillarga ajratish, y a ’ni tasnif- 
lash juda qadimdan boshlangan. Dastlab 
Sharqda hurmat bilan «Birinchi muallim» deb 
tilga olinib kelgan qadimgi yunon olimi Aris- 
totel minerallarni tashqi belgilariga qarab tas- 
niflashga harakat qilgan. O'rta asrlarda Sharq 
mamlakatlari olimlari koinotdagi butun borliq- 
ni 6 g u ru h g a bo'lishgan, shulardan birini 
minerallar tashkil qilgan.
T a b o b a t ilmining bobokaloni Ibn Sino 
mineralogiya ilmiga katta hissa qo'shgan 
olimlardan. U minerallarni o'ziga xos belgilari­
ga ko'ra bir biridan farq qilgan. Bu tasnifdan
18-asrgacha foydalanib kelingan. Xorazmlik 
buyuk olim A bu Rayhon Beruniy o ‘z kashfi- 
yotlari va amaliy ishlari bilan minerallarga te- 
gishli ilmni rivojlantirdi. U minerallarni solish- 
tirma og'irligiga qarab tartibladi. B eru n iy
minerallar va qimmatbaho toshlarning paydo 
bo'lishi haqida ko'p fikrlarni aytgan. U keltir- 
gan m a ’lumotlar hozirgidan deyarli farq qil- 
maydi.
MIS
A g a r biror buyum hech nimaga arzimasa, 
u haqda «mischalik qadri yo'q», deyiladi. Mis- 
ni kamsitish adolatdanmi? Barcha metallar 
ichida faqat kumush elektr tokini misdan ko'ra 
yaxshiroq o'tkazadi. Lekin mis Y e r qobig'ida 
bu metallarga nisbatan minglab marta ko'p. 
Shuning uchun elektr asboblari va mashi- 
nalaming tok o'tadigan ko'pchilik detallari mis­
dan ishlanadi.
Mis juda cho'ziluvchan bo'ladi, unga ishlov 
berish ham oson.
Misning ya na bir qimmatli sifati bor: u 
ko'pgina metallar bilan qotishma hosil qiladi. 
Kishilar bu qotishmani qadim zamonlardan 
beri tayyorlab keladilar. Bronzadan haykal- 
chalar yasaganlar, chaqa pul zarb qilganlar.
Mis rux bilan birga eritilsa, je z bo'ladi. J e z
arzon va mustahkam qotishmadir. J e z d a n
kimyoviy apparatlar uchun quvurlar, avtomo- 
bil radiatorlari yasaladi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Misning turli qotishmalari qayerlarda ishla- 
tilmaydi deysiz. Kem a dvigatellari, suv turbi- 
nalari va stanoklarning podshipniklarida max­
sus bronza ishlatiladi. Mis bilan nikel qotish- 
masi - melxiordan turli idishlar va bug1 turbi- 
nalarining qismlari tayyorlanadi; eng mustah- 
kam prujinalar mis bilan berilliy qotishmasidan 
yasaladi.
Lekin mis faqat texnikada ishlatilibgina qol- 
maydi. U o z miqdorda tuproq, o'simlik va 
odam organizmida bo'lib turishi zarur. O d a m
tanasida mavjud bolgan barcha misni jamla- 
sa moshdek boladi. A g a r odam organizmi­
da mis butunlay bolm asa, kishi kasallanadi. 
T u p r o q d a mis bo 'lm a s a , o'simlik yaxshi 
rivojlanmaydi.
Bundan m a ’lum bo'ladiki, misning ah a ­
miyati nihoyatda katta, u inson uchun zarur 
metall ekan.
MISR