Fiziologiyasi va gigiyenasi

Shartli yoki ichki tormozlanishlar. 
Ichki tormozlanishlar, 
tashqi torm ozlanishlardan farqli ravishda, shartli reflekslar yoyi 
ichida rivojlanadi, ya'ni ushbu reflekslarni bajarilishida ishtirok 
etuvchi nerv hujavralarida yuzaga keladi.
Agar tashqi torm ozlanishlar birdaniga. ya'ni torm ozlovchi agent 
ta ’sir etganidan keyinoq yuzaga kelsa, ichki tormozlanishlarni ho­
sil qilish zarur, ular m a'lum sharoitlarda hosil b o ia d i va bu uchun 
ayrim vaqtda uzoq muddat talab qilinadi.
S o‘nish 
ichki torm ozlanishlarning bir turi hisoblanadi. Agar 
shartli refleks ko'p marta shartsiz q o'zg'atuvchilar bilan mustah- 
kamlanmasa, u rivojlanadi. Shartli refleks so'nganidan keyin biroz 
vaqt o 'tgach u tiklanishi mumkin. bunday holat shartli q o 'zg 'atu v -
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

chi ta'siri shartsiz qo'zg'atuvchi bilan mustahkamlansa yuz beradi.
M ustahkam bo'lm agan shartli reflekslar ju da qiyin tiklanadi. 
So'nishning ish qobiliyatini vaqtinchalik yo'qotilishi, musiqa as- 
boblarida o ’ynay olmasiik, darslik materiallarini yaxshi o'zlashtir- 
ilmasligini, agar uni takrorlashlar bilan mustahkamlamasliklar bi­
lan tushuntirish mumkin.
Yosh bolalarda so'nish voyaga yetgan odamlarga nisbatan an­
cha sekin yuz beradi. Ana shu sababli ham yosh bolalarni yom on 
va n o to 'g 'ri odatlardan qaytarish ancha qiyin bo'ladi. Esdan chiqa- 
rishning asosida so'nish votadi.
Shartli reflekslarning so'nishi muhim biologik aham iyatga ega. 
So'nish tufayli, organizm o 'z ahamiyatini y o ' qolgan signallar- 
ga reaksiya qilmav qo'yadi. Agarda so'ndiruvchi torm ozlanishlar 
bo'lm aganida yozish paytida, ish operatsiyalarim bajarishda. sport 
mashqlarini bajarishda odam qanchalar keraksiz harakatlar qilishi 
mumkin edi.
Shartli reflekslarning kechikishi ham ichki tormozlanish tur- 
lariga kiradi. Bunday reflekslar shartli qo'zg'atuvchilarni, shart­
siz qo'zg'atuvchilar bilan mustahkamlanishi vaqt bo'yicha orqada 
qolsa rivojlanadi. Odatda, shartli reflekslarni hosil qilishda shartli 
qo'zg'atuvchi - signal (masalan, q o 'n g 'iro q ) qo'shiladi, 1-5 s dan 
keyin esa ovqat beriladi (shartsiz mustahkamlagich). Refleks ho­
sil bo'lganidan keyin qo‘ng4roq chalinishi bilan ovqat berilma- 
sidan oldin so'lak ajrala boshlaydi. Endi boshqacha y o i tutamiz: 
qo'ng'rioqni chalib, ovqat bilan mustahkamlash vaqtini sekin-asta 
q o 'ng'iroqdan keyinga 2 -3 daqiqaga orqaga suraveramiz. Bunday 
holat bir necha marta takrorlanganidan keyin (ayrim patda juda 
ko'p marta) kech qolgan ovqatlanish bilan m ustahkamlangan ke- 
chikish rivojlanadi. Q o 'n g'iro q chalingani bilan so'lak ajralmay- 
di. u q o 'n g 'iro q chalinganidan keyin 2-3 daqiqa o'tgacha ajrala 
boshlaydi. Shartli qo'zg'atuvchi (q o 'ng 'iro q ) 2-3 daqiqa davom i­
da shartsiz (ovqat) qo'zg'atuvchi bilan mustahkamlanmaganligi 
uchun mustahkamlanmagan vaqt mobaynida shartli qo'zg'atuvchi 
torm ozlash ahamivatiga ega bo'ladi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Kechikish havvonlarni uni o 'rab turuvchi muhitda vaxshiroq 
chamaiash uchun yaxshi sharoit yaratib beradi.
Quyonni anchagina masofada ko'rgan bo'ri unga birdaniga tash- 
lanmaydi. U quyonni yaqinlashishini poylab turadi. B o'ri quyonni 
ko'rgan pavtdan boshlab toki u yaqinlashib kelguniga qadar. b o ‘fi­
ning katta yarim sharlari p o 'stlo g 'id a torm ozlanish jarayoni am alga 
oshadi; harakat va oziqlanish shartli reflekslari tormozlanadi. Agar 
mana shundav jarayon bajarilm aganida b o ii ju d a k o ‘p marta o ‘lja- 
siz qolib. o ‘lja orqasidan quvib yurardi. Hosil bo'lgan kechikish 
hodisasi bo'rini o ij a bilan ta'm inlaydi.
Yosh bolalarda shartli reflekslarning kechishini hosil qilish qator 
m ashqlar va tarbiyalashlardan keyin juda qivinchilik bilan amalga 
oshadi. Esga olingan birinchi sin f o'quvchisi uni o'qituvchi k o ‘ri- 
shi uchun chidamasdan qo'lini yuqoriga ko'tarib yana balandroq 
cho'zishga harakat qiladi. Faqatgina katta maktab yoshiga yetgani- 
dagina (unda ham har doim emas) ularda o'zlarini ushlab turish. 
chidamli. o 'z kuchiga ishonish holatlarini kuzatamiz.
O 'xshash tovushlar. hidlar va boshqa q o'zg'atuvchilar turli-tu- 
man hodisalardan xabar berishi mumkin. Faqatgina ushbu o'xshash 
qo'zg'atuvchilarni aniq tahlil qilishgina havvonlarni biologik 
m a’qul reaksiyalarni ta'm in etadi. Q o'zg'alishlarning tahlili turli 
signallarni farqlash. bo'laklarga bo'lish. y a ’ni o'xshash ta'sirotchi- 
larni organizmga ta ’sirini differensiyasidan iboratdir. Masalan. 
1. P. Pavlov laboratoriyasida 1 daqiqada m etranomining 100 mar­
ta zarbi oziqa bilan mustahkamlandi va 96 zarbi esa mustahkam- 
lanm agan differensatsiva hosil qilish imkoniga ega b o iin d i. Bir 
necha marta takrorlashlardan keyin itlar metronomning 100 zarbini 
96 zarbdan farq qildi. ularda 100 zarbaga s o ia k ajralsa 96 zarbga 
so'lak ajralmadi. O 'xshash shartli qo'zg'atuvchilarni farqlash yoki 
differensiyalash bitta qo'zg'atuvchini m ustahkamlash va boshqa- 
sini esa m ustahkamlamaslik y o ’li bilan hosil qilinadi. Bu payt­
da rivojlanuvchi torm ozlanish mustahkam lanm agan q o 'z g ‘atuv- 
chilarning reflektor reaksiyasini bostiradi. Differensiyalash ichki 
shartli torm ozlanishning bir turidir.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Differensiyaiovchi tormozlanish tufayli tovush, shovqin, rang, 
shakl, predmetlarning tovlanishi, o'xshash uylarni. odamlarni juda 
ko'plab o'xshash predmetlar orasidan o'zim izga keragini ajratib 
olishimiz mumkin.
Bola hayotining dastlabki oylaridan boshlaboq ularda differensi- 
yalashlar hosil b o 'la boshlaydi. Bu esa tashqi hayotda cham a olish- 
ga yordam beradi, undan ahamiyatli va xabar beruvchi qo'/.g'atuv- 
chilarga farqlash, aniqlash imkonini beradi.