|
3. Tabiiy eksperim ent usuli
- gigiyena fanidagi asosiy usul
bo'lib. u organizmga tashqi muhitning har tom onlam a ta'sirini
o'rganadi. Bu usulda bola uchun tabiiy yashash sharoitida (dars
soatlari, jism oniy mashqlar, sport va oddiy o'yinlar va boshqalar)
organizm bilan atrof-muhit o'ltasidagi o ’zaro bog'liqlik. tabiiy
omillarning bola organizmiga ta'siri o'rganiladi.
4. Statistika usuli
- tashqi muhit omillarining bola va o'sm irlar-
ning salomatlikka ijobiy va salbiy ta'sirini aniqlaydi. Bolalar muas-
sasalarining maxsus standart jihozlar bilan ta'm inlash, bolalar ki-
vim-kechaklari, poyabzal o'lcham ini aniqlashda va boshqa kerakli
buyumlar bilan ta'm inlashda foydalaniladi. Bu usullar yordamida
profilaktik chora-tadbirlar ishlab chiqish uchun zarur m a'lum ot-
lar olinadi. Keyingi yil larda esa fizika. radiotexnika. elektronika,
kibernetikaning zamonaviy usullaridan keng foydalanilmoqda.
M asalan, tashxis qo'yishda kompyuter-tomografiyadan keng foy
dalanilmoqda. Yoshga oid fiziologiya va o'quvchilar gigiyenasi
fanidan bajariladigan tadaiqot ishlari ham umumiy fiziologiyadagi
singari ikki xilda: o 'tk ir va surunkali tajribalarda bajariladi.
O 'tkir tajribalarda. odatda. havvon xushsizlantiriladi yoki qi-
mirlay olmaydigan holatga keltirilib. hech qanday havvon hayotini
saqlab qolish qoidalariga rioya qilinmagan holda operatsiya qilina-
di (tiriklayin yorib ko'riladi) va tajriba oxirida esa havvon so'yila-
di. 0 ‘tkir tajribalarda hayvonning o'rganilayotgan a'zosi, unga ke-
layotgan nerv tolalari va qon tomirlari ochiladi.
Bir qator o4kir tajribalarda. a'zolar maxsus usullar yordamida
to'qim alar hayot faoliyati. normal moddalar almashinuvini saqlash
www.ziyouz.com kutubxonasi
yo'li bilan ajratib olinadi. Masalan, ulardan o'tuvchi qon tomirlari
orqali kislorod bilan boyitilgan qon, yoki uning o ‘rnini almashtiruv-
chi eritmalar o'tkaziladi (perfuziya usuli). bundan tashqari, alohida
a'zolarda esa (nerv, muskul va boshq.) ularning hujayralarini o'sh a
eritmalarga joylashtirish yo'li bilan o'rganiladi.
0 ‘tkir tajribalarning kamchiligi shundan iboratki, ular hayvon-
ning to'qim alari. qon tomirlari va nerv tolalarini qoplab turuvchi
po'stloqlar jarohatlanganidan keyinoq notabiiy sharoitlarda ba-
jariladi.
Surunkali tajribalarda esa hayvonlar avvaldan sterillangan sha-
roitda operatsiva qilinadi va hayvon to 'lig 'ich a sog‘ayganidan ke
yin ularda uzoq yillar davomida m o'tadil hayot sharoitida tajribalar
o'tkazish mumkin. Lekin surunkali tajribalar davomida operatsiva
asoratlari, masalan, qo'shni a'zolarni (katta qorinni) siljishi ku-
zatilishi mumkin, bu esa o'rganiladigan a ’zo funksiyasini qisman
bo'lsada buzadi. Hozirda. odam lar va hayvonlar organizmidagi
muhim funksiyalarni yer yuzida va hatto kosmosda ham uzoq ma-
sofadan turib. radio uzatgich va o'xshash tizim lar yordamida orga
nizmning hayot faoliyatiga hech qanaqa zarar yetkazmasdan tele-
vizion kuzatishlar olib borish va qayd qilish mumkin.
Odamlar va hayvonlarning bosh miya, yurak, qon tomirlari, na
fas a'zolari. skelet muskullari va boshqa a ’zolari funksiyasining
sog'lom hayot sharoitiga salbiy ta ’sir ko'rsatm asdan tashqi yuzaga
mahkam langan yoki ichki a'zolarga kiritilgan (radiopiluli) radio-
uzatgichlar yordamida tadqiqot ishlarini olib borish mumkin.
Elektron asboblar va kompvuterlardan foydalanish esa elcsperi-
mentni bajarishni jiddiy darajada уengi 11 ashtirish bilan birga uning
davomiyligini qisqartiradi.
Hozirgi zam onfiziologiyasida funksiyalarni o'rganishda a ’zolar-
ni modellash ham keng qo'llanilm oqda. M odellar fizik apparatlar
holida bo'lib, matematik gipoteza yoki nazariyalar asosida yasaladi
va. tadqiqotchining fikricha. fiziologik jarayonni im itatsiya qiladi
yoki funksiya tabiiy sharoitda bajariladi.
www.ziyouz.com kutubxonasi
Fizik modellardan fovdalanish yoki modellar fiziologik gipoteza
va nazariyalarning to 'g 'rilig in i organizmdan tashqarida tekshirib
ko'rish imkonini beradi va o'rganiladigan jarayon va funksiyalar-
ni bajarilishi bo'yicha tabiat qonunlariga qanchalik to 'g 'ri kelishi
haqida yangi yechimlarni topishda, y a ’ni yangi fiziologik qonunlar-
nl ochish uchun katta aham iyatga ega. Masalan, asab tizimi, asab
hujayralari, sezgi a ’zolari skelet muskullari faoliyatining sun’iy
elektron modellari yaratildi.
M odellashtirish muhim amaliv ahamiyatga ega, qaysiki, kiber-
netik m ashinkalardan aqliy va jism oniy mehnat qurollari sifatida
foydalanilmoqda, tibbiyotda esa ayrim a ’zolarni vaqtinchalik al-
mashtiradi. Masalan, hisoblash mashinkalari, matnlarni bir tildan
ikkinchi tilga o'girish, harakat reaksiyalarining yuzaga kelish va
davom iylik tezliklarini aniqlash. qonning kislorod bilan to'yini-
shi, eritrotsitlar miqdorini aniqlash, yurak-o'pka apparati, sun’iy
buyraklar faoliyatini bajarmoqda.
Ammo, shuni qayd qilish kerakki, a'zolarning kibernetik elek
tron modellari ularning funksiy asini jiddiy ravishda osonlashtiradi.
Ularning asosiy farqi shundan iboratkim. qaysiki m odellarda elek
tron jarayonlar harakatlansa, organizmda esa murakkab fiziologik
va biokimyoviv jarayonlar bajariladi. Fiziologiyada, odam orga
nizmi funksiyalarini o'rganish uchun uzoq vaqtlardan buyon, aynan
shu funksiyasi dastlab hayvonlarda o'rganiladi, qaysiki havvonlar
organizmi odam organizmining ancha qulav modeli hisoblanadi.
Izolatsiya qilingan a ’zolar, to'qim alar va hujayralar faoliyatlarini
o'rganish bo'yicha tajribalarni ham modellashtirish deb hisoblash
mumkin. Hayvonlar organizmining funksional qonuniy^atlarini
o'rganish natijalari faqatgina odamlar organizmi funksiyalarining
fiziologik mexanizmlarini ochish uchun foydalanilmasdan balki
hozirgi zamon texnikasida (bionika) foydalaniladigan yangi kiber
netik m ashinalar yw atish uchun ham foydalanilmoqda.
Hozirgi zamon elektronika, kibernetika. avtomatika yutuqlari-
ga asoslangan tabiiy sharoitda fiziologik jarayonlarni chuqur va
to 'lig 'ich a o'rganish. ilgaridan tadqiqotchiga imkoni bo'lm agan
www.ziyouz.com kutubxonasi
yangi fiziologik qonuniyatlarni ochish va hatto uzoq vaqt ishlama-
gan a ’zoni almashtirish imkonini beradi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
