O’zbekistonda inson va fuqarolarning asosiy huquqlari, erkinliklari va burchlari

1.
 
O’zbekiston Respublikasi fuqaroligidan chiqish oqibatida; 
2.
 
O’zbekiston Respublikasi fuqaroligini yo’qotish oqibatida; 
3.
 
O’zbekiston Respublikasining xalqaro shartnomasida nazarda tutilgan 
asoslarga binoan; 
4.
 
Ushbu qonunda ko’zda tutilgan boshqa asoslarga binoan. 
O’zbekiston Respublikasi fuqaroligini to’xtatilishi Qoraqalpog’iston Respublikasi 
fuqaroligining to’xtatilishi sabab bo’ladi.
Fuqarolik masalalariga oid arizalar O’zbekiston Respublikasi Prizidenti nomiga 
ariza beruvchilarning doimiy istiqomat joyidagi ichki ishlar idoralari orqali, chet elda 
doimiy yashovchi shaxslar tomonidan esa O’zbekiston Respublikasining tegishli 
diplomatic vakolatxonalari yoki konsullik muassasalari orqali topshiriladi. 
Chet davlat fuqarosi bo’lgan shaxs o’z fuqaroligini o’zgartirish niyatida mazkur 
davlatning munosabatini ko’rsatuvchi hujjatni taqdim etishi shart. 
Shaxsning O’zbekiston Respublikasi fuqaroligiga mansubligi to’g’risidagi ariza 
uning doimiy istiqomat joyida ichki ishlar idorasiga, chet elda doimiy yashaydigan shaxs 
tomonidan esa O’zbekiston Respublikasining tegishli diplomatik vakolatxonasi yoki 
konsullik muassasasiga beriladi. 
O’zbekiston Respublikasi fuqaroligi masalalariga oid arizalar ariza beruvchi 
shaxsan murojaat etgan taqdirda uning doimiy istiqomat joyidagi ichki ishlar idoralari, 
chet elda doimiy yashovchi shaxslarga nisbatan esa O’zbekiston Respublikasining tegishli 
diplomatiya vakolatlari yoki konsullik muassasalari tomonidan rasmiylashtiriladi. 
O’zbekiston Respublikasida yashab turgan, lekin O’zbekiston Respublikasining 
fuqaroligi to’xtatilgan, boshqa davlat fuqarosi bo’lmagan shaxslar ichki ishlar idorasi 
tomonidan fuqaroligi bo’lmagan shaxslarga mo’ljallangan istiqomat guvohnomasi 
beriladi. 
O’zbekiston Respublikasi hududidagi chet el fuqarolarining va fuqaroligi 
bo’lmagan shaxslarning huquq va erkinliklari xalqaro huquq normalariga muvofiq 
ta’minlanadi. Ular O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi, qonunlari va xalqaro 
shartnomalari bilan belgilangan burchlarni ado etadilar. 
3. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining ikkinchi bo’limida duyodagi 
boshqa ko’pchilik davlatlarning Konstitutsiyalari qatori inson va fuqarolarning asosiy 
huquq va burchlari to’g’risidagi muhim qoidalar mustahkamlaydi. 
Konstitutsiyaviy huquqning o’ziga xos hususiyati shundaki, u fuqarolarning asosiy 
huquq, erkinlik va burchlarni mustahkamlaydi, qonun va qonun osti hujjatlarida esa, ular 
asosida vujudga keladigan hosila huquq, erkinlik va burchlarni belgilash bilan birga ular 
mazmunini keng yoritish imkonini beradi. 
Konstitutsiyaviy huquqda, erkinlik va burchlarning yuridik xususiyatlari unda 
mustahkamlangan har qanday qoida singari, ular oily yuridik kuchga va o’zgartirishning 
maxsus tartibiga ega ekanligini, shuningdek, uning asosida ishlab chiqiladigan boshqa 
sohalar qonunchiligi uchun asosiy yo’nalishlarni belgilashini ta’kidlash joiz. 
Inson huquq va erkinliklari har bir shaxsga taalluqli bo’lib, fuqarolarning huquq va 
erkinliklari esa faqat o’sha davlat fuqaroligiga ega bo’lgan shaxslargagina tegishlidir. 
Fuqarolarning huquq va erkinliklari fuqaroligidan qat’I nazar, har bir shaxsga 
tegishli bo’lgan inson huquq va erkinliklari bilan aralashtirib yubormaslik kerak. 
Ushbu yondashuvga doir misol sifatida insonning tabiiy va ajralmas huquqlari 
belgilangan va hozirgacha harakatda bo’lgan 1789 yilgi “Inson va fuqaro huquqlari 
fransuz Deklaratsiyasi” dan ko’chirma keltiramiz: “Barcha inson huquqlarda erkin va teng 
bo’lib tug’iladilar va shunday bo’lib qoladilar. Ijtimoiy tavofutlar faqat ko’pchilikning 
umumiy manfaatlarigagina asoslanishi mumkin. 

---

Har qanday davlat ittifoqining maqsadi insinning ajralmas va tabiiy huquqlarini 
ta’minlashga qaratiladi. Erkinlik, mulkka egalik qilish, xavfsizlik va zulm-qiynoqlarga 
solinishiga qarshilik ko’rsatish shular jumlasidandir. 
Boshqalarga zarar yetkazmaydigan darajada hamma narsani qilish imkoniyati 
erkinlikni tashkil etadi. Shunday qilib, har bir insonga tabiiy huquqlarining amalga 
oshirish chegarasi faqat jamiyatning boshqa a’zolarini ham huddi shunday huquqlarining 
ta’minlanishi doirasi bilan chegaralanishi mumkin. Bu cheklashlar faqat qonun bilan 
belgilanadi. 
Huquq va erkinliklar o’rtasidagi keskin yuridik farqni ko’rsatish ancha mushkul 
ish. Umumiy huquqning nazariyasidan bizga ma’lumki, sub’ektiv huquq bu shaxs yo’l 
qo’yishi mumkin bo’lgan xulqi chegarasining o’lchovi. Fikrimizcha, bu ta’rif erkinlik 
tushunchasiga ham mos keladi. 
Inson va fuqarolarning huquq va erkinliklari va ikkinchi tomondan, ularning 
boshqa kishilar, davlat va jamiyat oldidagi burchlari orasidagi o’zaro aloqadorlikni imkor 
qilish xato bo’lar edi. Zero, umumiy huquq nazariyasidan bizga ma’lumki, burch bu-
xulqning zaruriy me’yori hisoblanadi. Inson muayan qoidalarga rioya qilishi kerakki, u 
o’zining huquq va erkinliklaridan foydalanganida, boshqa kishilarga asossiz ravishda 
ziyon yetkazmasligi va jamiyatning normal hayot kechirishiga to’sqinlik qilmasligi lozim. 
Konstitutsiyalar hayotiylugini ta’minlashning zaruriy sharti-o’z mazmuni va 
mohiyatini inson va fuqarolar huquq-erkinliklari bilan boyitilishida ifodalanadi. 
Yuridik adabiyotlarda inson huquqlarining ajralmas ekanligi ta’kidlanib, uning 
mavjudligi tegishli burchlarni bajarmaslikka yoki bajarishga bog’liq emas, degan 
qarashlar mavjud. Fuqarolarning huquqlari esa davlat oldida qator burch va 
majburiyatlarni bajarish bilan bog’liq, deb ko’rsatiladi. Ammo shuni ta’kidlash lozimki, 
shaxsning armiyada xizmat qilganligini ro’kach qilib, uni saylov huquqidan mahrum 
qilish mumkin emas.
Bundan shunday hulosaga kelish mumkin: har qanday huquq va erkinliklarni 
amalgam oshirishni muayyan burchni bajarish bilan bog’lab qo’yish to’g’ri emas. Shu 
bilan bir vaqtda, inson va fuqarolarning o’z burchlarini bajarishi davlat va jamiyatning 
normal hayot kechirishi umumiy omil hisoblanadi va nihoyat, shuni qayd qilish kerakki, 
Konstitutsiyaviy burchlar ikki qirraliligi, ya’ni insonlarni muayyan burchlari va 
fuqarolarning burchlari bilan ajralib turadi. 
Huquq va erkinliklarning konstitutsiyaviy ifodalanishining ikki usuli-pozitiv va 
negative usullari mavjud: 
a) pozitiv usulda, konstitutsiya sub’ektning muayyan huquqqa egaligini belgilaydi 
yoki ta’kidlaydi; 
b) negativ usul shunday ifodalanadiki, unga ko’ra har qanday sub’ektga o’zga 
sub’ektning huquq yoki muayyan erkinligini buzish yoki cheklash ta’qiqlanadi. 
Konstitutsiyaviy huquq, erkinlik va burchlar doirasining doimiy ravishda kengayib 
borishi, ularni ma’lum guruhlarga ajratishni talab qiladi. 
Tasniflash (klassifikatsiyalash) turli hil maqsadlarda va asoslarda o’tkazilishi 
mumkin. Biroq shuni yodda tutish kerakki, guruhlashtirish shartli ravishda kechadi, 
chunki ko’p hollarda biror huquq yoki erkinlik yohud burch bir paytda ikki yoki undan 
ko’p tasnifiy guruhlarga tegishli bo’lishi mumkin. Ular qiyida taklif etilayotgan 
tasniflashtirishda o’zlarining asosiy mazmunlari jihatidan yaqin bo’lgan guruhlarga 
kiritiladi. Masalan, vijdon erkinligi shaxsiy erkinliklar turkumiga kiradi, ayrim 
mamlakatlarda esa u aniq ifodalangan siyosiy harakter tusini oladi. 
Tasniflashtirishning yana bir ko’rinishi huquq, erkinlik va burch sub’ektlarining 
harakteri bilan bog’liq asosda amalgam oshirishdir. Bunda huquq, erkinlik va 
burchlarning individual va jamoa turlariga ajratish mumkin. 

---

To’g’ri, individual huquq ko’p hollarda jamoa shaklida ham amalgam oshirilishi 
mumkin. Ammo u jamoa huquqidan farqli ravishda, odatda, individual tarzda amalgam 
oshirilishi va himoya qilinishi mumkin. Jamoa huquqini esa uning mohiyatiga ko’ra 
individual tarzda amalgam oshirilish mumkin emas.
Masalan, ish tashlash huquqi-jamoa huquqidir. Individual tarkibda ish tashlash-ish 
tashlash hisoblanmasdan, balki u ishga kelmaslik deb baholanishi mumkin.
Ko’pincha hollarda huquq, erkinlik va burchlar o’z harakteriga ko’ra individualdir. 
Biroq bu holat konstitutsiyada doimo aniq va ravshan qilib belgilanmaydi.
Bundan tashqari huquq, erkinlik va burchlarni, asosiy va qo’shimcha turlarga 
ajratish mumkin. Masalan, davlatni boshqarishda ishtirok etish asosiy huquq hisoblansa, 
saylov huquqi undagi hosila huquq bo’lib, uning mazmunini ifodalash shakli hisoblanadi. 
Fikrimizcha, huquq, erkinlik va burchlarni mazmuni va mohiyati bo’yicha 
tasniflash alohida ahamiyat kasb etadi. 
Tasniflash shart-sharoitlariga doir yuqoridagi fikr va mulohazalarni hisobga olib, 
inson huquqi, erkinliklari va burchlarini asosiy guruhlarga ajratish quyidagucha qabul 
qilingan. 
Birinchi guruh: inson shaxsiy huquqlari, erkinliklari va burchlari, ya’ni yashash 
huquqi, shaxsiy daxlsizlik va turar joy daxlsizligi kabi huquq, erkinlik va burchlar. 
Ikkinchi guruh: davlat va jamiyatni boshqarishda ishtirok etish, ovoz berish, 
yig’ilish huquqi, vatanni himoya qilish bilan bog’liq qator siyosiy huquq, erkinlik va shu 
kabilar iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy huquq erkinlik va burchlar guruhini tashkil etadu. 
Aynan xuddi shunday turkumlash asosida o’zbek qonunchiligi tomonidan 
O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida huquq, erkinlik va burchlarning tizimi 
mustahkamlab qo’yilgan: 

eng avvalo, umumiy qoidalar ifodalangan bo’lib, inson va fuqarolarning o’z 
huquq, erkinlik va burchlarida o’zaro tengligi; 

fuqarolar o’zlarining huquq va erkinliklarini amalgam oshirishlari jamiyat va 
davlat hamda boshqa shaxslarning huquqiy va erkinliklariga, ularning qonuniy 
manfaatlariga putur etkazmasliklari; 

huquq, erkinlik va burchlarning daxlsizligi qoidalari belgilanadi. 
Inson va fuqarolarning asosiy huquq, erkinlik va burchlarining keyingi joylashuvi 
tegishli huquq, erkinlik va burchlarning mazmuniga asosan mustahkamlab qo’yiladi: