Нуридцин исмоилов Саргузашт-детектив роман

у ) .
Қ уруқдикка яқ и н л аш га н и м и з сай и н Р ен ан и н г чеҳраси 
ўзгариб, ранги ҳам б и р о з оқари н қи рад и .
— Т и н ч л и к м и , би рон ж о й и н г оғри м аяп ти м и ? — сўра- 
д и м ундан.
— О гри м аяпти , — деди у бош ч ай қаб, — л ек и н нега- 
д и р кўнглим ғаш. Қ уруқликда баланд уйлар кўп экан , 
катта кем алар ҳам сузиб ю рибди, қаерга келиб қо л ган и - 
мизга ҳайронм ан.
— Ш а \а р бўлса керак, — дедим ортим га бир қараб 
олиб, — б ирорта п орт ш аҳарга келди к, ш екилли.
— Н и м а д еган и н г у? — ҳайрон бўлиб сўради Рена.
— Ш аҳарм и? Ш аҳарда м и н г-м и н глаб одам лар яш аш а- 
ди. Ер кам лиги дан м ана ш ун ақан ги баланд им оратлар 
қуриш ади. К ем алар кўп тўхтайдиган ж ой н и порт д е й и ­
шади.
— Бўлмаса, у ерга б орм ай лик. Б и зн и б егон а деб ҳай- 
даб соли ш са ёки ўлдириб ю бориш са н и м а қилам из?
У ни н г гапида ж он бор эди. Л ек и н ҳозир Р ен ан и н г 
кўнглини чўктирм аслигим лози м . Ш у боис:
— Ш аҳарда б и р -б и р и н и тан и м аган л ар қанча, сен б и ­
лан мен ул арн и н г орасига сИнгиб кетам из, чўчим а, — 
дедим ж илм айиб.
У м енга и ш он ган дай бўлди, қараш идан буни пай к а ­
дим . Б и р о қ кў н гл и н и н г ғаш и тарқам аган и ан и қ. У ндаги 
ғаш ли к м енга ҳам кўчгандай. Қ уруқли кка и н т и қ бўлиб 
и н ти лган ди м , энд и ҳечам қи рғоққ а туш гим йўқ.
О датда, у зо қ вақт сувда ю рсанг, туп роқн и соғи н асан, 
ерга қадам қўйсам , ётиб ўп ам ан , кўзларим га суртаман, 
дей сан . Л ек и н б и зн и н г ерга о ё қ қўй и ш и м и з бош қача 
бўлди. Бандаргоҳдагилардан ҳай и қи броқ, атроф га олаза- 
р ак боқиб қадам б осдик ва бу билан соҳилдагиларни 
чўчитиб ҳам қўйдик.
163

---

Қ олган-қутган егуликларни қоп га соли б орқалаб о л - 
д и м -д а, Р ен ан и н г қўлидан уш лаб, сек и н бандаргохдан 
ч и қ и б кетиш йўлини қидира бош ладим . Ҳ ар қадам да 
худди м айм унни том ош а қилаётгандай ирж айган баш а- 
раларн и н г таъ қи би да ю риш оғи р эди. М ен уларга эъти- 
бор берм асли кка ури нди м , Ренага ҳам: “ Б и ровга қара- 
м а” , деб тай и нлади м . А мм о сигарета тутатиб турган тўрт- 
беш ки ш и н и н г ёнидан ўтиб кетаётганимизда улардан бири 
йўлим изни тўсди. Аввал у бизга б о ш д ан -о ёқ разм солди. 
С ўнг ш ерикларига мен туш унадиган Таиланд тилида:
— М ан ави и сқи ртларн и қаран глар, қай си гўрдан п ай - 
д о бўлиш ди? — деди сарғайиб кетган т и ш и н и и рж ай ти - 
риб.
— Ҳ индуларга ўхш айди, — деди нари роқдаги ш ериги.
— Тўғри, қара б уларни н г устидаги латта-путгаларга, — 
деди й ўлим изни тўсиб ч и қ қ ан ки м са енгим дан тутиб.
— Т еги н м а, — деб у н и н г қўлини силтаб таш ладим .
— Э й -й , — деди қ и с и қ кўзини й ириб очган йўлтўсар,
— ҳиндуга ўхш ам айди-ку.
— П и ян и ста бўлса керак, — деди ш ери клари д ан б ири ,
— гап и раверсанг пул сўраш га туш ади.
М ен Ренага қараб “ к етд и к ” деб и ш ора қи либ, йўлимда 
давом этм оқчи эди м , йўлтўсар қўлимдан тутиб қолди.
— М ен ал каш л ар н и н г қ о п и н и ти ти ш н и яхш и кўра- 
ман. У ларни н г ҳаёти қ и зи қ , — деди у ти рж ай и б, — бу­
н и н г устига, ой и м ч ан г ҳам зўр эк ан . З ер и к и б тургани- 
мизда озги н а валақлаш сак, вақт ўтарм иди?
М ен ҳақоратга о р ти қ чидолм адим .
— Я хш иси, улф атлари н г билан ч ақч акд аш и б туравер,
— дедим унга қовоғи м н и уйиб.
Қ а р ш и л и ги м й ў л т ў с а р н и н г ш е р и к л а р и г а я м б аҳ о н а 
бўлди, ш екилли, дарҳол б и зн и ўраб олиш ди. У ларни н г 
қи ёф аси бандаргоҳдаги ю к таш увч и ларни ки га ўхш ам ас- 
ди. А ф т-ангорлари, оғизларидаги сақичларини чайнаб тир- 
ж айи ш лари к ў п р о қ б езори ларн и эслатарди. “ Буларга ф а- 
рқи й ў қ эк ан -д а, — дея ўйладим , — ўзлари б и зн и п и я- 
нистага чи қари б тури ш и бди -ю , тағи н ч ўн таклари м и зни
ковлам оқчи , аслида п и яни стадан ҳам баттар, ш екилли 
булар” .
164

---

Й ўлтўсар и яги м д ан уш лаб , б о ш и м н и у ё қ -б у ёқ қ а 
қи м ирлата бош лади. Ч идаб туролм адим — қорн и га ти зза 
қўйдим. Буни ун и н г ш ериклари сезиш м ади ҳам, гўё қорни 
туйқусдан бураб оғриб қолгандай у букчайди.
О рти қча валақдаш иб тургим келм ади, б и р о ё қ кўта- 
ри ш да и к к и тас и н и н г тумш уғига теп и б ю бордим. Б и р о қ
қолган и кк и си н и уриш га улгурмадим, Рена м ендан о л ­
д и н уларга зарба бериш га улгурибди.
Тўртала ш ериги ерда чўзилиб ётгани н и кўрган йўлтўсар 
“ қ о р и н о ғ р и ғ и ” н и ҳам ун утиб , о р қ а -о л д и г а қарам ай
қоч и ш га туш ди. Р ен а и к калам и з ортидан қараб кулдик- 
д а, у кетган тараф га юрдик.
Бир пай т қарасам , и к к и та п о ли ц и яч и б и з том он га ш и ­
тоб билан келаяпти. Р ен ан и н г кўнглида хавотир уйгот- 
м асли к учун ун га ж и л м ай и б қараб, бу ер н и н г ҳавоси 
лоҳас қи лаётган и н и айтдим . У сергак эди. Ч алгим аслиги 
кер ак эди. У муман, Рена ҳуш ёр, у мен олган таъли м н и
м аром ига етказганди. Ҳ ози р ҳам п оли ц и яч и л ар н и н г ним а 
м ақсадда чоп қи лл аб келаётган и ни сезиб турарди.
Булардан ҳам о со н л и к б илан кугулиб к ети ш и м и зга 
шубҳам йўқ. Л екин қуруқликка қадам босар-босм ас шунча 
м уам м ога дуч келаётган и м и з ём он-да. Б ош и д а ш унақа 
бўлса, ҳали б и зн и тагин ним алар кутиб турибди, ёлгиз 
худо га аён.
И к ки н аф ар қорувли п оли ц и ячи ён и м и зга келиб ҳуж- 
ж атларим изн и сўраш ди.
— Тўф онда қолиб кетдик, ҳамма н арсам изни сув оқизиб 
кетди, ўзи м и з зўрға ом он қолд ик, — дедим м и ям га к ел ­
ган гапдан хурсанд бўлиб.
— Ш ун ақам и , яхш и , — д ея илж айди мўйловли п о л и ­
ц и ячи , — қ ан и , б и з билан ю ри н гл ар-чи , ан и қд аш ти ра- 
м и з ўш а тўф он қаерда бўлган экан ?
— М ана, — д ея бир парча оддий қоғозни п о ли ц и ячи га 
узатди Рена, — чўнтагим изда э к а н , эси м и здан чиқибди...
С ўроққа тутаётган п о ли ц и яч и қоғозга д и қ қ ат билан 
ти ки лди . С ўнг би зга қараб ж и лм айди-да:
— Ф ақ ат ки й и м лари н гн и ал м аш ти рин глар, бу аҳволда 
ш аҳарда ю риб бўлм айди, — деди. С ўнг ш еригига ю злан-
165

---

ди-да: — бизга нотўғри маълумот бери ш и бд и , — деб 
м ўйловини силаб қўйди.
— Қ оғозни қаёкдан ола қолдинг? — сўрадим Ренадан 
п оли ц и ячи л ар кетганларидан сўнг.
— С ен и я н а м уш тлаш иш га туш иб кетм аси н , деб улар ­
ии алдаб қўя қолдим , — ж авоб қилди Рена.
У н и н залар учун жуда оддий, л ек и н бош қаларга сирли 
туйиладиган усулни қўллаганди. Бу усулни оқсоқол м е н ­
га ҳам ўргатган. Х аёлингни б и р ж ой га ж ам лаб, қўлингда- 
ги нарса ним алиги га аввал ўзи н гн и и ш он ти расан , кей и н
ш у ф и к р н и к ўзи н гн и н г нури орқали рақибга ж ўнатиб, 
унга руҳан таъ си р ўтказасан. Қ араб сан к и , рақ и б оддий 
қоғозни ҳужжат, то ш н и эса олм а деб қабул қилади.
Бандаргоҳдан энди ч и қ и б кета бош лаган и м и зда (алла- 
қачон асф альт йўл, зувиллаб б и р -б и р и н и қувиб ўтаётган 
м аш и налар кўри н иб қолган ди), п оли ц и яч и л ар ор ти м и з- 
дан қувиб етиш ди. У ларни н г ён и да й ўли м и зн и тўсган 
безори ҳам бор эди.
— Б из сизларга ҳуж ж атим изни кўрсатдик-ку, я н а ним а 
ran? — дедим аф ти м н и буж майтириб.
— Т арти бни бузгансизлар. Қ олган ran н и ке й и н гапла- 
ш ам и з, қани ю ринглар, — деб п оли ц и ячи лард ан бири 
қўлимдан уш лаб етаклай бош лади.
Қ ўлим дан етаклати б қўядиган вақтлар ўгганига анча 
бўлган, шу боис, п о л и ц и я ч и н и н г бу қилиғи асабим ни 
ўйнатиб ю борди. А й н и қ са, ш ериги Р ен ан и н г билагидан 
тутганини кўриб ж о н -п о н и м ч и қ и б кетди. Ҳеч н арсани
ўйлам ай, и к ки л ан м ай , мўйловли п о л и ц и яч и н и н г қулоғи 
тагидаги то м и р и га урдим . Зарба кучли эм асд и , ам м о 
мўлж ални а н и қ олгандим . У бирдан юзтубан й иқилди. 
Ш ери ги н и н г эса қош лари ўртасига муш т туш и рдим , у 
ён б ош и га қулади.
П оли ц и яч и га қўл кўтариш б и ровн и ўлдириш билан 
баравар. Аввал и нд аш м асаям , энди қам аш лари ан и қ. Бу­
н и н г устига, ан ави падар лаън ати йўлтўсар ян а қочи ш га 
улгурди. У тағин к и м н и етаклаб келади, ёлғиз худога 
аён.
Биз аввал тез-тез юрдик, кейин югурдик. О дамлар аж аб- 
лан и б қараш арди. Ю гурганим изни кўриб ш убҳаланиш -
166

---

ди, ш екилли. С ерқатн ов йўлга ч и қ и б , б о ш и м и з оққан
том он га кетаётганим изда, ён ги н ам и зда қ о п -қ о р а “ М ер­
седес” торм оз бериб тўхтади. Э ш иги оч или б, биласизм и, 
ким туш ди: ўш а, мени итдай 
иш латиб, теш и к қ а й и қ
совға қи л ган , оқсоқол би лан олди -берди қи либ ю рган 
нусха! У ни кўриш им билан тақ қ а тўхтадим.
— Т уш и м м и-ўнгим м и?! — деди у бизга ти ки л аркан . — 
Бу ерда қандай пайдо бўлиб қолдиларинг?!
— О см ондан туш дик, — ж авоб қилдим унга. Ж идди й
гап и рм оқчи эди м , б и р о қ гапим кул ги ли роқ чикди.
— М аш ин ага ч и қи н гл ар, — деди у ю зида табассум 
би л ан , — ш аҳарда бунақан ги аҳволда ю риб бўлмайди.
Бу так л и ф ай н и муддао эди. Ш у боис, дарров орқа 
ў ри н д и ққа ч и қ и б олдик. Би роз ю рган и м издан сўн г ол- 
д и н ги . ўриндикдаги и тим дан ҳам батгар ём он кўрадиган 
ўш а нусха орқаси га ўгирилиб, о қ с о қ о л н и , оролдагиларни
сўради. Ж авоб и м н и эш и тгач, б и зн и кўриб қолгани яхш и 
бўлганини айтди. К ейин ўзини таниш тирди. “ П и й я ” , деди 
у ўзи н и н г и см и н и ай ти б ва и лж айганча м енга ғалати 
қараб қўйди. С ези б тури бм ан , у н и н г кўзига и с с и қ кўри- 
н аяп м ан . У мени қаердадир кўргандай б ўлаяп ти -ю , л е ­
ки н эслолм аяпти. Ш униси маъқул. Т ан и м аса ортиқча ғал- 
вага ҳожат қолм айди. О ролдаги ларни у қ а тги қ ҳурмат 
қиларди. О қсоқолга: “С ен и н г одам лари н гга ёрдам бер- 
д и м ” , д еса обрўси, ҳурмати ян аям ош ади.
Қ аёққа бораётган и м и зн и билм асдик. Л ек и н яёв юр- 
гандан кўра, м аш и нада у зо қ р о қ кетган им из тузук. Рена 
м аш и нага б и ри н чи бор ўтиргани учун б и р оз безовта- 
лан ди , қўлимдан маҳкам уш лаб олди.
Б и р соатлардан сўнг маҳобатли ресторан ён и га тўхта- 
дик. П и й я м аш и надан туш гач, о рқа-олд и га қараб олиб, 
б и з ўтирган тараф даги э ш и к н и очиб:
— М арҳамат, туш инглар, — деди ўзгача и лтиф от б и ­
лан.
Ресторан и чк ари си ш и н ам , д еворлари ан ти қ а бўёқлар- 
га бўялган, ш и ф ти га жуда катта қандил о си б қўй и лган- 
ди. Б еш -олти хўран дан ин г там адди қи лаётган и н и ай тм а- 
ганда, одам й ў қ ҳисоби. Х ўрандаларн и нг кўзи бизга ту­
ш иб, аж абланиш ди.
167

---

П и й я бизга ҳам м ом ни кўрсатиб, ўзи орти га қайтди. 
Ч ўм илиб ч и ққун и м и зч а к и й и м -б о ш тай ёрлаб қўйиш ган 
эк ан . Худди бизга ўлчаб ти ки л ган д ай , м ен и ки ҳам , Р ен а- 
н и к и ҳам ўзим изга л о й и қ келди. Ш ундан к ей и н там ад- 
дихонага ўтдик. Бояги хўрандалар кетиб бўлиш ибди. Битта 
стол н оз-н еъ м атл ар-у турли хил и чк и ли кл ар би лан тўла. 
П и й я Гавана си гараси н и лабига қи сти рган ча, газета ўқиб 
ўтирибди. Б и зн и кўри ш и б и л ан ўрн и д ан тури б, ж ой
кўрсатди.
О вқатдан олдин б и р қадаҳдан а р о қ ичдик. Рена қадаҳ- 
ни қўлига олганда унга қараб “ и ч м а" деган и ш орани 
қилдим.
П и й я билан гап и м и з қовуш м ади, чунки гаплаш адиган 
гап н и н г ўзи й ў қ эди.
Қ анча о вқат едим эси м да йўқ, б и р маҳал б ош и м ай - 
лан ди , аввал Р енага, сўн г П и й яга қарадим . И к к и си ҳам 
туман ичида. Қ о п -қ о р а костю м -ш и м ки й иб, о п п о қ кўйла- 
ги н и н г устидан қизил бўй и н боғ тақ қ ан , нуқул и рж айиб 
турадиган П и й я ти н м ай ж ағ ураётир. Б и р о қ у н и н г гапи 
қулоғимга кирм асди. “ Кўп ичи б қўйдим , ш еки лли , энди 
бош қа и чм айм ан ” , дея хаёлимдан ўтказиб, кўзи м н и шунча 
й ири б очиш га ури н м ай , ф ой даси бўлмади. О хири чидол- 
май, ухлаб қолдим .
Б и р маҳал о ёқ -қ ў л и м қақш аб о ғри ган и га чидолм ай
кўзи м н и очсам , и кки та қўлимдан ш иф тга, оёкдарим дан
эса пастга маҳкам торти б боғлаб қўйиш ибди. А ллақандай 
тем и р-терсакл ар ую либ ётган ом борга ўхш аш ж ойдам ан. 
А ланглаб Ренани қидирдим . У ён ги н ам д а, худди мендай 
оси ли б турарди. Ф ақ ат б ош и бир то м он га қи й ш ай ган .
— Оҳ! — деган овоз келди. Рўпарам га қарасам , П ийя 
турибди ирж айиб. Ёнида ўн беш чоғли ўзига ўхш аб қо п - 
қора костю м -ш и м ки й ган й игитлар, улар орасида б ан - 
даргохда бизга б ири н чи бўлиб й ўли ққ ан йўлтўсар ҳам 
бор. — С и зн и қўлга туш ириш қан ч ал и к қ и й и н бўлгани- 
ни б и л сан ги з эди! Ф ақ ат бу саф ар тўрим га осон
туш - 
д и н глар.
— Н и м а и стай сан биздан? — д едим унга ўқрайиб. — 
С ен га ним а ё м о н л и к қи лди к?
П и й я ж авоб қилм ади. Б и р -б и р қадам б оси б ён и м га
168

---

келди. С ўнг ти рж ай и б туриб чўнтагига қўли ни ти қд и-да, 
оқсоқол м енга совға қилган б ри л ьян тн и олиб кўрсатди.
— Ж уда н одир матоҳ. Бу матоҳни деб қ ан ч а-қ ан ч а 
одам лар ўлиб кетади. Европада, А м ерикада кўз-кўз қилиб 
тақ и б ю риш ади. Ш унақан ги н оёб, қим м атбаҳо тош бу. 
С ен дан бир н арсани сўрам оқч и м ан . О қсоқол буларни 
қаердан олади? Ҳ ар саф ар борган им да, б еш -олти та м ай- 
дасидан беради. Агар шуни айтиб берсанглар, бутун бошли 
кем ада ороллари нгга етиб оли ш лари нгга ёрдам берам ан. 
Ё ки ш ун ақан ги қаср қуриб б ерам ан ки , м анави , — деб у 
Р ен ан и кўрсатди, — ой и м ч ан г билан кай ф у саф о қи либ 
яш ай сан .
— А йтм асам -чи? — дедим к и н о я билан.
— Б илам ан сенларн и . С и р и и о ш к о р қилган дан кўра, 
ти л лари н гн и ғаж иб таш лаш осон сенларга. Қ ан и энди 
ҳам ма сенларга ўхш аса... Л ек и н шу саф ар айтм асдан и ло- 
ж и н г йўқ. Ч ун ки хоти нчан г ҳомиладор. Агар керакли 
ж авобни ололм асам , \о м и л а я м , хоти нч ан г ҳам нариги 
дунёга равон а бўлади. А лбатта, ортидан сени ҳам гумдон 
қилам ан. У нгача ти л и н гн и ғаж иб таш лаш и н гга шубҳам 
йўқ. Ҳ а-а, эси м дан ч и қ ай дебди. Э ш и ти ш и м га Караган­
да, қавм и н г жуда кам ай и б қолган эм иш . А рзимаган т о ш ­
ни деб бутун бош ли уруғ қ и р и л и б кетиш и ш артми?
М ен ю зи м н и ўгирдим. Кўз ўн гим да оқсоқол , С ёхэй ва 
б ош қалар гавдаланди. П и й я бўлса, Р ен ан и н г ён и га бор- 
ди. Бир муддат унга ти ки л и б турди. С ўнг қ о р н и н и уш лаб 
сек и н силай бош лади.
— Тегинма! — б ақи ри б ю бордим. — Ў лдирам ан, те­
гинма!!!
— Ў-ў, зўрсан-у, — П и й я м ий иғи да кулди. — Ш у 
аҳволдаям бем алол ўлдирм оқчи б ўлаяп сан-а. f a n йўқ, бу 
се н и н г қўлингдан келади.
Ш у пайт Рена ҳуш ига келди, кўзи н и очиб атроф га 
аланглади. М ени кўргач, юзи алам ли туе олди.
— Ҳ ечқи си йўқ, — дедим унга кўн гли н и кўтармоқчи 
бўлиб, — булар ҳали ж авоб бериш ади.
П и й яга қарадим . Қ о н и м қай н ад и . Қ ан и ҳозир, ҳеч 
бўлмаганда, оёқларим бўш бўлса, оғзи-бурнини қора қони- 
га белардим.
169

---

— С илаш одам га ёқади, л е к и н , — деб П и й я костю м и- 
н и н г ички чўнтагидан тўп пон ча чиқарди ва Р ен ан и н г 
қорн и га тиради. — М ан овдан отиладиган қўрғош ин пар- 
часи ж он н и ём он огритади. Х он и м чанг азоб л ан ад и -ю , 
боласи ҳеч балони сезм айди. Беш гача санайм ан . Агар 
ай тган и м н и қи лм асан г, м ендан ҳам ях ш и л и к кутма. Би- 
ир!..
— К ели ш дик, — дедим чуқур н аф ас олиб ва Ренага 
қарадим. Б и ласи зм и , шу пай т ун и н г кўзлари гўё мисоли 
олов п уркаётган ди . Н аф р ати шу қадар кучли э д и к и , 
қараш га ботинолм асди н гиз.
— А йтиш га улгурм айсан, — деди ш ивирлаб газабли 
оҳангда Рена, — т и р и к қўй м айм ан сени!
П и й я ҳиринглади ва қўлидаги тем и р м атоҳини ай лан - 
ти ри б ўй наганча ёним га келди. Хунук қараш қилиб, муш - 
ти билан қорн и м га уриб-уриб қўйди. Бу билан гўё: “ С ен - 
ларда ҳам и с с и қ ж он бор эк ан -к у , қўрқитса б ўларкан -к у 
сенл арн и ҳам ” , д еяётгандай. С ўнг у ортига бурилиб, ш о- 
ти рлари га буюрди:
— Х оним ча гаров си ф ати д а шу ерда оси лган ча қолади. 
Бун исин и бўлса, — у кўрсаткич б арм оғи н и м енга н и қ та- 
д и , — нариги хонага олиб ўтинглар. И к к о в и бир ж ойда 
бўлса, ran олиш қи й и н булардан.
М ени саройдан таш қари га олиб чиқиш ди . А троф и м н и
тўрт-беш таси ўраб, тўп пон ч алари н и тўғрилаб туриш арди. 
С ал қалтис ҳаракат қилсам , қуроллар и ш га туш ар ва мени 
и лм а-теш и к қи л и б таш ларди.
Т аш қари га ч и қ қач , ш аҳарда эм асл и ги м и зн и билдим. 
Ҳ уш сиз ётгани м и зда ҳеч ки м қадам босм айди ган бир 
вайрона саройга олиб келиш ган экан . “ Б алки, — ўйла- 
д и м ичим да, — итдай иш лаб сохта б р и л ьян т ясаган ж ой - 
им и з ҳам шу атроф д ад и р”.
— С и зн и аввалдан тан и й м ан , — дедим П и й яга ти к
боқиб. — Зўр тад б и рк орси з, ҳатто си з сунъий брильян т 
ясаш н и ҳам биласиз.
П ийя менга ти ки л ган ч а б и р муддат ж им қолди. П еш о­
наси тириш ди, ранги оқарди. Бу ун и н г ним адандир ҳадик- 
сирагани дан далолат берарди.
— Гапларим ростли гин и ўзи нги з ҳам тасди кд асан гиз
170

---

керак. Ҳартугул, асосий д аром ади н ги з ш ун и н г о рқаси - 
дан. А даш м асам , бу ер н и н г қ о н ун -қои д аси га кўра, гиёҳ- 
ванд модда билан олди -сотди қи лган лар қ а тти қ ж азола- 
нади. Л ек и н ҳеч к и м н и н г хаёл и га сохта бри льян т ясаш
м ум кинлиги келм айди.
П и й я ж а^т б илан ён и дан тўп п он ч аси н и ол ди -д а, пе- 
ш онам га тиради.
— С и з мени ҳозир оти б таш лаёлм айсиз. Ч унки кўзбўя- 
м ачи лик учун сизга тоза бри л ьян т ҳам керак бўлади. Уни 
қаердан то п и ш н и мен яхш и билам ан.
Бу гапларим ҳам П и й ян и теш иб ўтди, чамамда. У қўли- 
даги қ у роли н и н г дастаси би лан бош и м га чунон ам ту- 
ш и рд и ки , кўзимдан ўт ч и қ и б кетаёзди. Бир муддат ат­
роф қорон ғи лаш д и, ҳеч н арсани кўрмай қолдим . М уво- 
зан атн и й ўқотиб, ерга й и қ и ли б м ан . Буни ю зим га сув 
сепи б ўзим га келти ри ш ган и дан кей и н билдим. Қ аерда- 
л и ги м н и ан гл аган и м д ан сўн г хурсанд бўлдим. Ч ун ки , 
о зм и -к ў п м и , вақтдан ю тгандим.
— К ўзим га и с с и қ кўрин ган ди н г, — деди тепам да ти р ­
ж айи б турган П и й я, — яхш и эслатдинг. Х о \аа сан г, ўша 
иш лаган ж ой и н гга олиб б орам ан, бу ердан унча у зо қ
эмас. М ан ави том он га ю рсанг, - - у орқа том он и даги
д арахтларни кўрсатди, — ўш а ж ой дан чиқасан.
М енга айни шу керак эди. Э нди оқсоқол ўргатган усул- 
ларн и қўллаб, ҳам м аси н и ер ти ш латаверсам бўлади. Ф а- 
қат Р ен ан и н г ён и да П и й я н и н г и кки та одам и қолган , мен 
етиб боргуним ча уни отиб қўй и ш лари м ум кин , ш ундан 
чўчирдим.
К ўзим билан сарой эш и ги гача бўлган м асоф ан и чама- 
ладим : ўн қадам ча келади. Рена боғланган ж ойгача тах­
м и н ан етти -с ак к и з қадам. У лгуриш им қи й и н . Л ек и н бу 
ёғи — Худодан. Агар ҳозир о қ со қ о л н и сотган тақ д и р и м - 
д а ҳам (аслида о қ с о қ о л н и н г бри л ьян тларн и қаердан ол и - 
ш и н и б и лм асдим , буни у м енга айтм аганди. Берган маъ- 
лум отим б ари би р нотўғри чиқарди) отиб таш лайди. У н­
дан кўра м уш тлаш ганим маъқул.
М ени уриб ҳуш имдан кетказгани дан сўн г П и й я н и н г 
ш оти рлари ҳовурлари дан туш и б , ан ч а тал тай и ш и б д и .
171

---

М ен и м ча, улар: “ Й и ги тн и н г суроби тўғри бўлди, энди у 
ёқ дан -бу ёқ қа ўй н о к д ам ай д и ” , деб ўйлаш аётганди.
— М айли, — дедим ўрним дан туриб ж и лм ай и ш га ури- 
н аркан м ан , — б ориб кўрсатсанг, ём он бўлм асди. М е­
н и м ча, у ерда б ош қалар и ш лаш аётгандир. У ларни бир 
кўрсам , кўнглим хотирж ам тортарди. Ҳ ози р ўзим сендан 
ш уни сўрам оқчи бўлиб тургандим . Я хш и, ў зи н г айтдинг.
— Ҳ ей, — кулди П и й я, — жуда соддасан-а! Ҳеч вақо- 
ни билм айсан. Ў рмон ичидан ўтгуним изча н и н за қурғур 
н и м ал арн и б ош и м га солм айди , дей сан . Б и ласан м и , ду- 
нёда ш унақанги ўтлар б орки , у н и н г кўкари ш и учун ҳаво- 
н и н г н ам лиги ҳам етади. С ен лар ш унақасанлар. Л екин
мен сенга қ уп -қ уруқ ҳаво берам ан. Ш унда ҳам кўкар- 
санг, ёқ и б ю борам ан... Д арвоқе, м ен сен л ар н и теш и к
қай и кд а сувга ғарқ бўлиб кетган бўл сан глар керак, деб 
ўйловдим. Қ олганлар қани ? Ё битта ў зи н г ти р и к қолд ин - 
гми? У нда қандай қи л и б н и н зал ар яш ай ди ган оролга б о ­
ри б
ҚОЛДИНГ?
И н д ам ай унга терм ил иб туравердим. Гапирган и сайи н
у ю мш аётганди. Одам озги н а ю м ш аса, ундан ним адир 
кутиш мумкин. М ен буни ҳаётда кўп кўрганм ан. Қ ола- 
верса, оқсоқол ҳам: “ Ҳ ар қандай қ а тти қ н арса озги на 
ю м ш аса, д ем ак, уни си н д и рса бўлади” , деганди.
С аволига ж авоб ололм агач, у ян а гапида давом этди:
— С ени т и р и к кўрганим га ҳайрон қолаётганим йўқ. 
Т асоди ф ту ф айл и ом он қолиш м ум кин. Н и н зал ар н и н г 
қизига қандай эга чиққан и нгдан тааж ж убланаяпман. О дат­
да, улар б егон ан и я қ и н и га йўлатиш м асди. С ен бўлсанг, 
уни ҳом иладор қи либ қўйибсан. Д ем ак, қўлингдан кўп 
иш келади... Б ой иб кети ш н и х о \л ам ай с ан м и ? Агар менга 
қўш илсанг, ум ри н г кай ф у саф ода ўтади.
— Н и н залард ан яхш и таълим олган им га шубҳа қи лм а- 
сан г керак. Акс ҳолда ш унча о д ам и н г м енга “ м а т о \” ини 
тўғрилаб турмасди. Ш ундай э к а н , м енга қандай и ш он и б
ён и н гга о л и ш и н г м ум кин? Бир куни ўлдириб кети ш и м ­
дан қўрқм ай санм и ? — дедим мазахомуз кулиб.
— Қ ўрқам ан , л еки н сен н и н зал ар авлодидан эм ассан. 
Қ ўлингга озгина бой ли к туш са ўзгариш инг мумкин. Қ ола- 
верса, дангал гап и раяп сан. Б ун ақа одам лар п анд б ерм ай-
172

---

ди. О қсоқол н и н за ҳам сен и ш ун и н г учун ёқти ри б қол- 
ган бўлса керак.
— М еним ча, кўп валакдаш иб қолдик. Агар сенга қўш и- 
л и ш и м н и , катта б ой ли кн и қўлга ки ри тиш ин гд а ёрдам 
б ери ш и м н и истасанг, ўш а м ени иш латган ж ой и нгга олиб 
бор, бир кўрай. У ндан кейи н ...
— Я хш и, — деди у гап и м н и бўлиб, — унда я н а ҳуш ин- 
гдан кетасан. Ч ун ки о ёқ -қ ў л и н г б о ғл и қ ҳолда ҳам сен 
билан ўрм ондан ўтиб бўлмайди.
— М аш инада кетам из-ку.
— М аш ин ада у зо қ ю риш га тўғри келади, пиёда борган 
маъқул.
П и й я н и н г и ш ораси билан б и р ш и ш а а р о қ олиб ке- 
лиш ди. Ё н ида бир бурда колбасаям бор. М ен дарҳол 
о ғзи м га ту п уги м н и тўп ладим . П и й я с т а к а н н и ар о қ қ а 
тўлдирди ва қўлим ни бўш атм ай, ўзи ичкизди. Тўғриси, 
тупугим ни ю тиб, ар о қ н и оғзим да сақлаб қолм оқчи эдим , 
стакан даги а р о қ кў п л и к қилди. Б ари бир ю тиб ю борм а- 
дим. О қсоқол бутун ички аъзолардан тортиб, мускуллар- 
гача изм и м га б ўйсунди риш ни ўргатганди. А роқни то м о - 
ғимда сақдаб қ о л и ш н и н г уддасидан чиқцим . Ш у ҳолда 
б и р о з турдим -да, гўё ҳуш дан кетгандай ерга ағанадим. 
П и й я н и н г ш отирлари ш ош иб қолиш ди. Э н ди уларга м е­
н и н г соғлиғим керак эди , албатта.
— Агар шу б олани , — деган товуш и н и эш итдим П и й ­
ян и н г, — ўзи м н и ки қи либ олсам , кўп иш беради менга.
У нинг овози қу в н о қ чикди , д ем ак, у о қ с о қ о л н и н г бор- 
будига эга ч и қ м о қч и , сунъий б ри л ьян т иш лаб ч и қ ар и ш - 
н и давом эттирм оқчи . Қ олаверса, Р ен а туғадиган болани 
ҳам ўзи н и ки қи л и б олм оқч и . Б уларн и нг б ари н и қўлга 
ки ри тиш — д у н ё н и н г м анам ан деган б ойлари қаторига 
ки риш дай ran. “ Ж уда-а кўпм асм и, ж аноб? И ккала қўлин- 
ги зн и н г б арм окдари о ғзи н ги зн и йиртиб ю б о р м асм и к и н ?” 
— дея хаёлимдан ўтказдим.
Б уларн и нг елкаси га ч и қ и б олиб бир м аза қи ларкан - 
ман, деб ўйлагандим. Б и р о қ мени м аш и нага ортиш ди. 
Бу ҳам кутилганди. Ч ун ки П и й ядай одам мени алдолм а- 
са, н им а қи либ юрибди ш унча ш отирига б о ш -қ о ш бўлиб?
М аш ин а ж ойидан ж илди. Ш у маҳал мускулларим бўш а-
173

---

ш иб, том оғим даги а р о қ ичаклари м га ўтиб кетай деди. 
А роқни том оғим да сакдаб қоли ш га зўрға улгурдим. Т ах- 
м и н и м ча, и кки -уч д ақи қадан сўн г ўрм онга ки р и ш и м и з 
керак. Ҳ ам м а ё қ дарахт билан қ оп л ан ган , ҳар қандай 
ш ароитда ҳам уларни оралаб ўти ш и м и з лозим .
Кутилган муддатда аввал оёқ -қўл мускулларим бўш аш - 
ди, қўлимдаги ки ш андан осон ги н а қутулдим. К ейин ўхчиб 
юбордим, томоғимдаги заҳри қотил оғзимдан отилди, ўзим 
эн гаш и б қолдим. М аш ин а орқа ўри нди ғида и кки ёним да 
ўтириб кетаётган қўриқчи й игитлар буни хаёлларига ҳам 
келти рм аган , ш еки лли , довди раш ди . Ш ун и н г ўзи менга 
етарли эди: чап том он даги қў р и қч и н и н г гарданидаги т о ­
мирига кўрсаткич барм оғим билан жуда катта тезли кда 
урдим, у н и н г бош и ён и га қи й ш ай ди. Ў нг том ондагиси 
эса ти рсагим дан зарба еди ва кўзи н и оч и ш га-д а м адори 
етмади. Ҳ ай д о в ч и н и н г бўйни синди. У н и н г ён и да ўтир- 
ган й игит п ичоғи ни ол и ш га улгурган э к а н , аж али п и ч оқ- 
дан бўлди, қўлини қайи рган и м д а п и ч о қ кўкрагига сан - 
чилди.
“ О қсоқол ш унча илм ни ўргатган э к ан -у , м аш и н а бош - 
қариш га келганида эсидан ч и қ ар и б д и ", дедим ичимда. 
Ваҳоланки, у н и н г бир ю з ўттиз йилдан зиёд умри даво- 
м ида м а ш и н а деган м атоҳни н г и зи н и ям кўрм аган ин и
яхш и билам ан.
Қ о п -қ о р а б ал ан д м а ш и н а н и н г (ў ш а п ай тд а у н и н г 
“ Ж и п ”л и ги н и билм асдим ) салобати босар экан . Ҳ айдов- 
ч и н и н г ж асади ни ўриндиқдан ол м ай , рулни маҳкам у ш ­
лаб, м аш и н а бирор дарахтга урилиб кетм асин деб рулни 
б о ш қар аяп м ан , ам м о тезл и к аста-секи н сусайяпти. О рқ- 
адан келаётган улов чи роғи н и ёқиб ўчирди. М енимча: 
“ Н и м а ra n ? ” — деб сўраётган бўлса керак. С ўнг ҳайдов- 
ч и н и н г чўнтагидаги телеф он ж иринглади. Ж авоб берм а- 
дим . У муман, бунақан ги телеф он и и ҳали қўлим га ҳам 
уш л ам аган м ан . А втобусда Т о ш к ен тга келаётган и м и зд а 
ш ун ақаси н и б и р кўрганман.
Т ел е ф о н н и н г овози ўчди. Л ек и н ан ч а илгарилаб кет­
ган м а ш и н а н и н г тезли ги ҳам сусая б ош лади. Д ем ак, 
қ ў н ғи р о ққа ж авоб бўлм агач, олди н д аги л арга қ ў н ғи р о қ 
қилинган. Э ртароқ туш иб қолмасам бўлмайдиганга ўхшай-
174

---

д и , деб қ улай роқ ж ой кели ш и н и чам алаб озги н а кутдим. 
А мм о ўрмон жуда қали н , сакрасам би рор дарахтга ури­
ли б кетиш им м ум кин эди. Ш унда оқсоқол билан бирга 
ю гурганларим из хаёлимга келди. Бундан бу ёги га сез- 
ги м гаги н а и ш о н и ш и м л о зи м л и ги н и ан гл ад и м . Рулни 
қўйиб ю бориб, орқадаги э ш и к н и очди м -да, ўзи м н и от- 
дим. Т ез илғаш ва ҳаракат қи лиш қо б и ли яти м н и иш га 
соли б, б ири н чи дуч келган дарахт ш охидан уш лаб қол- 
дим ва шу лаҳзада и кки н чи дарахт том он сакрадим . У н­
д ан учиб ерга туш ди м. О рти м и здан келаётган м аш и на 
тўхтагунча югуриб ун и н г орти га ўтиб олдим.
Бу пайтда м ен сакраб туш иб қолган м аш и н а дарахтга 
урилган, унинг ортидан и зм а-из келаётган и и кки -уч қадам 
о рқад а тўхтаганди. Н им а сод и р б ўлганини ҳали илғама- 
ган орқа уловдаги й игитлар б и р и н -к е ти н м аш и надан с а к ­
раб туш иш ди. И кки таси дарахт билан тўқн аш ган м аш и - 
нан и бориб кўриш ди. Қ олганлари мен сакраган тараф га 
а в т о м а т л а р и н и тў ғр и л а ш д и . Ш е р и к л а р и ж о н тасл и м
қи ли ш ган и н и билган лари дан сўнг уларн и нг қўлларидаги 
қуроллари тари ллаш га туш иб кетди. Ў қдар дарахтлар- 
н и н г тан а пўстлоғини титиб таш лаётганди. О тиш м а П ийя 
етиб келгунча давом этди.
— Тўхта! — қи ч қи рди у ш отирларига. — К аллаларинг 
ж ой и дам и , маразлар!!! У аллақачон қочи б қолди!
П и й я ён телеф он и и и олиб ш ош ган ча рақам терди ва 
баланд овозда:
— Э ш и к н и қулфланглар! Ў зларинг таш қари га чиқиб, 
ҳам ма то м о н н и н азорат қилинглар! Б ирор қора кўринса, 
ўқни аям асдан отинглар! Н и н за қочди! — д ея том оғи н и
йиртгудай бўлиб қичқирди.
М ен и ч-и ч и м дан қувониб кетдим. Д ем ак, м ен боргу­
н и м ча улар Ренага теги н и ш м ай д и . У нгача буларни бир 
ёкди қилиб улгураман.
Ж и ғи би й рони ч и қ қан П ийя ш отирларига м ен и н г изим - 
д ан бориш га буюрди. Ўзи эса битта йигити билан м аш и ­
на ён и да қолди. К и ш и б и р н арсани қой и ллатса-ю , бош - 
қалар уқувси зли к қи л ган и н и кўрса, кулгиси келар, жаҳ- 
ли \а м ч и қ ар экан . Балки оқсо қо л таълим бера бош ла- 
ганда мен ҳам П и й я ва ун и н г ш оти рлари га ўхш агандир-
175

---

ман. Эҳтимол, булардан ҳам б атар р о қ бўлгандирм ан. Л е- 
ки н ай н и д ақи қада ж аҳлим ч и қ м ад и , қайтанга хурсанд 
бўлдим. Ахир, булар м енга, ўзлари билм аган ҳолда қулай 
и м к о н и ят яратиб бери ш ган ди-да.
Бем алол э н г ортдаги м а ш и н а н и н г орқаси га я ш и р и н - 
дим. У ердан П и й я билан ш ериги н и кузатдим. Улар ора- 
си ра дарахтларни н и ш он га олиб ў қ отганча, ўрм он и чка- 
риси га к и ри б кетаётган йигитлардан кўз узмасди. Ердан 
ки ч ки н а бир таё қ олдим -да, четроққа отиб ю бордим. Улар 
дарҳол қуролларини шу тараф га ўқталиш ди. П и й я н и н г 
асаби дош берм ади, и кки марта теп к и н и босди. М ен уч- 
тўрт қадам сакраб уларн и нг ён и да п айдо бўлдим ва П и й ­
я н и н г ш о ти р и н и н г орқа м и ясига зарба бердим . А йни 
дам да П и й я н и н г қурол уш лаб турган қўлига ури ш га ҳам 
улгурдим. Рақибим буни мутлақо кутмаган ш еки лли , дов- 
д и раб қолди ва мен о со н л и к билан қўли ни
орқаси га 
қай и ри б, уни ўрм он га судрадим. Б и р о з и ч к ари лаш и м и з 
б илан кўй лаги ни йиртиб ечиб ол ди м -да, қўлларини ч ан - 
д иб боғладим.
— Агар, — дедим у н и н г ю зига кўрсаткич барм оғи м н и
тираб, — озги н а о рти қч а ҳаракат қи лсан г, ўлдираман!
У худди соқ овга ўхшаб бақрай ган ч а тураверди. Бундай 
қараш и негадир кўн глим ни хижил қилди. “ М ай ли, кел- 
гуним ча “д а м ” олиб ту р си н ” , деб баш араси га м уш т ту- 
ш ирдим . У бир м артагина “ и ҳ” деди, сўнг кўзи олай и б 
орқаси га қулади.
Ў қ товуш идан ўрм онга и чкари лаётган лар сергаклан и б, 
и зларига қайтиш ди. Х ўж айинлари йўқолиб, у билан қол- 
ган ш ериги ҳуш идан кетиб ётгани н и кўрганларидан к ей - 
ин батгар сароси м алан и б, д о и р а ясаб туриб олиш ди. Б и - 
рор д арахтн и нг ш охи ш итирласа, улар ўш а тараф га ў қ
ём ғи ри ёғдириш арди. Ш ун и н г учун ўрм ондан ч и қ и б кет- 
м асдан, дарахт тагига ётиб, б и р муддат кузатдим. У лар­
н и н г бироз бўш аш и ш и н и кутдим. М ўлж аллаганим дай, 
уч-тўрт дақи қадан кейи н улар б и р-би рлари га қараб ол и ш ­
ди. “ Ш и ти р ” этган ш охни н и ш о н га олавери ш м ади . Ав- 
вал м аш и н аларн и б и р м а-б и р кўздан кечи ри б чиқиш ди . 
К ей ин П и й яга соқчи бўлиб қолган й иги тн и ўзига келти-
176

---

риб, сўроққа тутиш ди. У ндан тай и н л и ж авоб чиқм ади, 
чамаси.
— У аллақачон хотинчасин и қутқаргани кетган, — деди 
биттаси.
— “ Б о сс”-чи ? — сўради ундан и к ки н ч и си . — У қаер- 
да?
Бу савол ж авобси з қолди. Улардан бири чўнтагидан 
ж им итдай м атоҳини олиб рақам тера бош лади. А мм о охи- 
р и га ч а т е р и ш га улгурм ад и . К ў к р а ги га т е к к а н ў қд ан
ағанаш га мажбур бўлди. Н айза ёки п и ч оқн и мўлжалга 
уриш да адаш м асдим . Л ек и н тўп п он ч ан и б и ри н чи иш ла- 
ти ш и м . Ҳ ар қалай, мўлжалда адаш м адим . Э н г муҳими, 
м ен қулатган й и ги тн и н г ш ери клари ў қ қайси том он дан
оти л ган и н и сезм ай қоли ш д и. Ш у боис, ҳар тараф га пала- 
партиш ў қ ёгдириш га туш иб кетиш ди. Бу гал мен ҳам 
қараб турмадим. Ч ун ки ай н и пай тда тўп п он ч ан и иш лат- 
сам , улар мени сезм асди , м ен и н г гўппончам нинг товуш и 
уларн и ки билан қо р и ш и б кетарди.
У ларни н г тағи н и кки таси ж он таслим қилди. Буни 
кўрган ш ериклари ў қ оти ш га туш иб кетиш ди. М ен д а ­
рахт ор қаси га я ш и р и н д и м -д а , қи м и рл ам ай ётавердим . 
Н и ҳоят кутганим сод и р бўлди. Р ақи б лар и м н и н г тўп п он - 
чалари ч и қиллаш д ан нарига ўтмай қолди. Ш ундай э са- 
д а, ҳар эҳтим олга қарш и , о см он га ў қ узиб кўрдим, ж авоб 
бўлмади. Ш ундан кей и н яш и ри н ган ж ой и м дан чиқиб, 
тез-тез ю рганча уларн и н г ён и га боравердим . С аф и ка- 
м айиб, бор-йўғи тўртта қолган ди, мени кўриб душ м анла- 
рим ен г ш им ариш ди.
У ларни н г ҳам м аш қи ём он эм аск ан , й игирм а д ақи қача 
ол и ш и ш и м га тўғри келди. Ҳ атто бир марта елкам дан теп- 
ки ҳам едим. Тўғри, и ш н и кўпга чўзм аслигим м ум кин 
эди. Б и р о қ ан ч а пайтдан бери яхш илаб чигалёзди қи л - 
м агандим . Ш ун и н г учун рақи б л ари м га ҳам оёқдарин и
чўзиш ларига, бир неча марта ҳавони “д ў п п о сл аш ”ларига 
и м кон бердим . Р ақибларим роса ч арчаган идан сўнггина 
уларни б и р м а-б и р ер тиш латдим . А ямадим. Тўрттасидан 
и кки таси ўлгани аниқ.
С ўнг ўрм он и чкари си га ки ри б, ҳали ўзига келм аган 
П и й ян и елкам га олдим . Ш у пай т муаммо пайдо бўлди —
1 2 -0 8 -5 3 1
177

---

саройга П и й я билан бирга б ориш им керак. А лбатта, ма- 
ш инада. М ен эса м аш и н ан и б ош қаролм ай м ан . П и й ян и
ўзига келтириб, унга ҳайдатсам -чи?
— С ен ларга ўзи м утлақо и м к о н и ят берм асли к керак 
экан . М ен аҳм оқ... Қ ара, н и м а қи лди н г, хон авай рон қи л - 
д и н г м ен и , — деди П и й я м аш и н ан и ҳайдаб кетаркан 
менга қараб хунук илж айиб. У ҳази ллаш м оқчи эд и , н аза- 
рим да, л ек и н ўхш амади. О вози мунгли чиқди.
Б о ссн и н г м аш и наси қай тган ли ги н и кўрган П и й я н и н г 
саройдаги йигитлари қуроллари н и пастга туш и ри ш д и -да, 
бизга п еш воз ч и қи ш ди . П и й я уларга ти ки лди . “ Қайт! 
Ў ққа тут!” — дея нигоҳи билан ш оти рлари га б уй руқ бер- 
ган бўлса не аж аб? А м м о, ко ш ки эд и , йигитлар ун и н г 
нигоҳидаги буйруқни илғаш са. Қ уролларини ерга о си л- 
ти ри б келиш аётир. У ларни н г автом атлари ғалати экан: 
икки қарич, ўкдони узун. М ен и м ча, хийла енгил ҳам 
бўлса керак. Ш ундай қалтис вазиятда хаёлимга: “Ў кдо- 
н и га нечта ў қ кетар кан ?” — деган ўй келса бўладими? 
К елаётган й игитларга ач и н и б қарадим . Б екорга ўлиб ке- 
тиш ади. Аммо начора, оқсоқол: “Д уш м ан и н гн и сен ўлдир- 
масанг, у сени ўлди ради ” , деган.
М ен аввал узоқроқдаги, сарой эш иги ён и да бизга қараб 
турган қоран и н и ш он га олдим . Ч унки у Ренага яқ и н эди. 
С арой га ки ра соли б, биттагина ў қ отса, там ом ...
Т ўп пон ча товуш и ни эш и тгач, би зга яқ и н л аш и б ке л а­
ётган иккала йигит ўзларини ерга таш лаш ди. С арой эш иги 
олдидагиси эса ён и га қулади. М ен П и й я билан баробар 
м аш и надан туш дим ва қўлим даги қуролни у н и н г о рқаси - 
га тираб:
— Й игитларингга айт, қуролларини таш лаб, ўзлари чет- 
роққа ч и қ и б тури ш си н , — дедим.
П и й я буйруқ б ери ш н и истам ади. А мм о б и қ и н и га икки 
марта туртганим дан сўнг тилга ки ри ш га мажбур бўлди.
Й и ги тлар аввали га у н и н г буйруғига б ўйсуни ш м ад и. 
Қуролларини бизга ўқгалганча ётавериш ди. Ш ундан кейин 
П и й я сўки н и б б ақи рд и -д а, буйруғини такрорлади.
Албатга, П и й я н и н г ш отирларида б ош қа қурол ҳам бор- 
ли ги га шубҳам йўқ. К утилм аганда отилган ў қ ҳар қандай 
одам н и нобуд қи лиш и м ум кин. Ш у боис, зи й р акл и кн и
178

---

йўқотм ай, П и й я н и н г битта ш оти ри н и жуда тез қулатдим. 
Ё н ига б о р и ш и м и з билан и к к и оёғи ўртасини мўлжалга 
олганим да, ж он аччиғида инграб ю борди. И к к и н ч и с и н и
эса, С ёхэй би лан м аш ғулотларни эсга ол и б , ағдардим. 
Б уларн и нг барига П и й я то м о ш аб и н д ек қараб турди. О р- 
ти қч а б ирон ҳаракат қилмади.
Р ен ан и н г қўллари қ и й и л и б кетган экан . У занж ирдан 
озод бўлганидан к ей и н ҳам талай муддат б илаги н и уқала- 
ди. Гоҳ-гоҳида м енга н о рози лан и б қараб қўярди. У нинг 
қараш и дан ноқулай аҳволга туш иб:
— М ен би лан бирга келм аган и нгда бўл аркан . Қ и й н аб
қўйдим , — дедим.
— Ж и н н и са н , — дея у елкам га бош и н и қўйди. — С е- 
н и н г ўрн ин гга мен б ориш им керакм ид и ? Бунча одамга 
б итга ўзи нг туриб берол м ай сан , деган ўйда эдим.
— Бу гап л ари н г билан мени хаф а қи лаяпсан . Ш унча 
йил бекорга ўтм ади-ку, ҳар қалай.
— Л ек и н б ари би р тайёр эм ассан.
— Б и лам ан , — дедим чуқур наф ас ол и б , — я н а уч-тўрт 
йил оролда бўлиш им к ер ак эди.
— Б арибир, ўрганолм асдинг. Ё ш и н г ўтиб қолган.
Р ен ан и н г кўзларига қарадим : кам си ти ш , м ен си м асли к
сезилм ади , б и р о қ ач и н и ш бордай эди. Ш у ҳам менга 
оғи р ботди. Ч ун ки б и р о в н и н г м енга ач и н и б қараш и н и
истам асдим .
— М анави нусхани н и м а қилдик? — дедим Ренани 
чалғитиш учун ён и м д а қўллари б о ғл и қ ҳолда қаққай и б
турган П и й ян и кўрсатиб.
— Ў зин г биласан.
Б и р муддат б ош и м қотди. А слида П и й яга н исбатан 
зи ғирча ҳам ём он н иятим й ўқ эди. У ндан хаф алиги м н и
унутгандим. Агар у йўлим ни тўсм аганида, ф ақ ат қи ш ло- 
ғим га етиб олиш га уринардим . У яр ам н и ян ги лаб қўйди. 
Э нди А ндрес, Ж о , Т аски н ва б ош қа мен билан бирга бу 
к и м с ан и н г қўлида ит азоб и кўрганлар учун ҳам ўч ол и - 
ш им зарур. Қ олаверса, о қ со қ о л н и ҳам ўлдириб, ун и н г 
ҳам м а б ойли клари га эга ч и қм оқч и бўлди. Д ем ак, ўш а 
қора нияти учун ҳам ж азолан и ш и керак бу мараз. Л екин
қай услубда? Ш униси б ош и м н и қотираётганди.
179

---

— Ю р, — дедим П и й яга қараб, — м ен иш лаган ж ой н и
кўрсат.
Б из саройдан таш қари га чиқди к. Ҳ уш идан кетган й и ­
гитлар ҳали ўзларига келиш м абди. П и й я уларга н аф рат- 
лан и б қаради. Р ен ан и н г ю зидан ачи наётган и сезиларди. 
М ен эса ҳеч курса учаласидан и кки таси н и ўлдирм ага- 
ним дан хурсанд эдим.
У м м он бўйидаги ер ости и нш ооти П и й я ай тган и дек 
я қ и н эм аск ан . М аш и н ад а уч соатча йўл босди к. “А лбат­
та, у ерда ҳам П и й я н и н г кам и да уч-тўрт одам и бўлиш и 
к ер ак” , ўйладим мен. Ч унки ш ундай даром ад келтираёт- 
ган ж ой н и у қўри қчи си з қўйм айди. Э ҳтим ол, яқ и н л ар и - 
ни назоратга қўйгандир. Ш у боис, м аш и н ан и ан ч а бери - 
д а тўхтатиш ни буюрдим.
— Б ек ор қилдинг, — деди Р ена, — у ёқдагиларн и
чўчитиб қўясан. Я хш и си , я қ и н р о қ борайлик.
У ни н г гапида ж он бордай. П и й я н и н г елкаси га қўлим - 
ни қўйдим -да:
— Ҳ айда, — дедим .
— У кам бор. У ни ўлдирма. Э н ди й иги рм ага кирди. 
С ен га ём о н л и к қи лм аган, — чуқур ти н олди П ийя.
— У кангни ул арн и н г орасидан аж ратиб бўларканм и? 
Ажали етган бўлса, ўлиб кетаверади. Балки б ирон ж ой и - 
ни м айиб қи лиш билан қаноатлан иш ҳам м ум кин дир. Бу 
ёғи сенга боғлиқ. М аш ин а ичидан қи м и рл ам асл и ги н г к е ­
рак. У қдингми?
Бу ердагилар б и зн и хотирж ам кутиб олиш ди . Ч ун ки
улар Босс би лан бирга ки м л ар келган и н и билм асди. Ш у 
сабаб, “ти н ч и ти ш и м и з” осон кечди. Қурол иш латм адик. 
У чтаси тепада о ғзи -б урн и д ан қон оқи б ерга ағанади. Ре­
н ан и н г қ а тти қ жахди ч и қ қ ан , ш еки лли , б и ттаси н и н г ж а- 
ғига ш ун ақан ги теп д и к и , б еч оран и н г оғзидан ти ш и учиб 
чиқди. И к к и н ч и с и н и н г эса кўкрак қаф аси га муш т урди, 
су я ги н и н г си н ган и а н и қ эш и тилди. Й и қи л и ш и билан 
қ и м и р этм ай қолган й и ги т ўлган бўлиш и ҳам э \т и м о л - 
д ан холи эм асди. П и й я эса аввалгидек, том о ш а қи л и ш - 
д ан нарига ўтмади. Ф ақ ат б и з и ш н и б и ти ри б бўлгани- 
м издан кейин:
— П астга ўзим бош лаб б орам ан, — деди.
180

---

У нинг қандайдир ш ум ликни ўйлаганини сезган бўлсам- 
д а, и ндам адим . Ер остида аян ч л и ҳол н и н г устидан ч и қ - 
дик. П и й я н и н г и к к и та ш отири қ о қ суякли ги дан мурда- 
дан ф ар қ и қолм аган б и р бечоран и ерга ётқ и зи б олиб 
аям асдан теп ар, о р а-си р а қўлларидаги зан ж и р билан ури- 
ш арди. Улар шу қадар ж азавага туш иб кети ш ган ди ки , 
б и зн и н г туш иб б о рган и м и зн и пай қаш м ади ҳам. Бир зум 
бу ерда ит азо б и н и кўрганларим хаёлимдан ўтди. Ў ш анда 
м ен и н г \а м м ана шу иш чилардан ф ар қ и м й ўқ эди. М ени 
ҳам калтаклаш ган ди , ш аф қат қилиш м аганди.
Охирги зи надан ерга о ёғи м н и қўй и ш и м билан югуриб 
б орди м -да, сакраб зўравон ларн и н г (улар ён м а-ён тури - 
ш арди) и к каласи н и баравар товон и м б илан тепдим . К у­
ти л м аган да тек кан зарба уларни қулатди. Б и р о қ бу б и ­
лан қаноатлан м адим . Зўравонлардан б и р и н и н г қўлидаги 
зан ж и рн и торти б олиб ҳар и к к и си н и савалаш га туш иб 
кетдим. Ў ш а лаҳзаларда мен буткул ўзим ни унутгандим. 
К ўз ўн гим да чўқм ор би лан тош м айдалагани м , қўлла- 
р и м н и н г қавариб кетган и, калтак еганларим гавдаланар 
ва бу мени баттар қутуртириб ю бораётганди. Агар, Рена 
кели б, қўлимдан уш лаб қолм аган ида, и ккала зўравон - 
н и н г ҳам б ош лари н и м аж акдаб таш лардим .
— Ў лиш и ш арт эм ас, — деди Рена менга қ а тти қ ти к и - 
либ.
— Й -ў-ўқ! — ўш қирдим мен. — Т и л к а-п о р а қиламан! 
Булар м ени қандай азоблаш ган л ари н и сен билмайсан!
— Л ек и н м ен биламан!
Рена и ккалам и з ялт этиб , овоз келган том он га қара- 
д и к . Б ақи рган П и й я эди. У Р ен ан и н г нариги том он и да, 
қанд ай д ир ҳалқани уш лаб турарди.
— Я хш и б и лам ан , — деди у ирж айиб, — ўш а азоблар- 
н и н г ҳам м аси н и ўзим ўйлаб топ ган м ан . Л ек и н , афсус, 
ўш анда сувга ғарқ қи ли ш и м керак эди. М ен сен и н г ж о- 
н и н гн и ом он қолдирдим . М ан а оқибати! Я рим одам и м - 
ни қи ри б таш ладинг. Э н ди ўзи н г ҳам итдай ўлиб кета- 
сан!
М ен энди у том он га интилган эди м , Рена елкам дан 
уш лаб тўхтатди.
— Ҳ о зи р бу ер портлайди. Ҳ ам м а ўлади. М ен ҳам.
181

---

Л ек и н кўп нарсага эр и ш и б қўйганм ан. С акк и зта ўғлим 
бор. Тўплаган б ойли клари м уларга етиб ортади.
— Ў зинг ҳам уларга қўш или б м аза қи ли б яш аш и н г 
м ум кин. Биз сенга теги н м ай м и з, — деди Рена.
— Ш унақа дегин. Ҳ аётим да б и р м артаги на адаш дим. 
Э нди адаш м айм ан. Ҳ ози р м анави ри чагни тортам ан , — 
деб у ҳалқани кўрсатди, — к ей и н қорн и нгдаги боланг 
ҳам бу д ун ён и кўриш га улгурмайди.
Одамга алам қи ларкан . Ш унча қалтис вази ятдан о м о н - 
эсон ч и қ и б кетсанг-у, озги н а эъ ти борси зл и к оқи бати да 
ҳаётинг ж ар лаб и га б ориб қолса!
Ў зим ни чораси з ҳис қи л а бош ладим . Л ек и н и ч -и ч и м - 
дан бир ти й и қси з куч бош кўтарарди. Ўзимга-ўзим: “ Қуту- 
ли б кетасан, чораси бор. Қидир!.. Қ идир!..” — деб қайта- 
қайта такрорларди м . Рена бўлса П и й яга т и к и л и б қолди. 
Р аш ки м келди, ж аҳлим чиқци. Б и р о қ и лож им қанча? 
П и й я бирдан кўзи н и Р енадан олди.
— М енга бу ҳунаринг ўтмайди! — д ея бақи рд и у ва 
бор кучи билан ҳалқани тортди. А мм о ун и н г истагани 
ам алга ош м ади. Ҳ алқ ан и торти б ололм ади. П и й я и кки
қўллаб ҳалқага ёп и ш ди. Ё н гин ам да турган Р ен а гўё куш - 
д ек учиб, ун и н г н а қ бел и га тепди.
— Имм! — дея инграб ю борди П и й я, ам м о ш унда \а м
ҳалқани кўйиб ю бормади. Буни кўрган Рена уни силтаб 
деворга ёпи ш ти рди . Э нди мен тезда уларн и нг ён и га етиб, 
П и й я н и н г ж агидан уш лаб б ўй н и н и қай и ри б си н д и р и - 
ш им лози м эди. П и й я ўлаётганида и н ф а м а д и . Д еворга 
қапи ш ган кўйи бўш аш ди. Ў тириб қолди, сўн г ерга аған а-
ди„
Ў лганларн и нг чеҳраси чирой ли бўлади, деб эш и тган
эдим . Ҳ ам м ада ш ундай бўлса керак, деб ўйлардим. А ммо 
бунақа эм аскан. П и й ян и н г баш арасига одам қараб бўлмас- 
ди. Н аф ақат кўнгилда қўрқув, балки ж и р кан и ш \а м уйғ- 
отар экан .
Ренага ўги рилдим -у ж илм ай дим ва бурнидан чимдиб:
— Ё м он сан, — дедим.
— Қ ара, — деди Рена, — ҳалқа ўз-ўзидан ечилаяпти.
М ен д евор том он га ю зландим . Д арҳақиқат, ҳалқа аста-
182

---

секин девордан узоқлаш ар, қ о зи қ қ а ўхш аш тем и р худди 
кўкараётгандай ч и қ и б келарди.
У ни бор кучим билан тусиб қоли ш га ури наркан м ан:
— Ҳ ам м ан и тепага олиб чиқ! — деб қи чқи рди м Р ен а­
га.
У жуда тез ҳаракатланарди. И ш чи ларн и теп ага чиқа- 
риб ю бораркан, м енга хавотир билан боқар:
— Э ҳтиёт бўл!!! — деб ти н и м си з такрорларди.
Қўрқувдан кўзлари олай и б кетган и ш чилар ш о в қи н -
сурон билан теп ага кўтарила бош лаш ди. П еш он ам дан
тер қуйилиб келар, ж он -ж аҳдим билан қ о зи қ н и итари- 
ш им га қарам ай , кучим етм аётганди, қ о зи қ аста-сек и н
силж иб келаётганди. Би лм ади м , қанча вақтда портлаш
ю з беради? Ҳ ам м а ч и қ и б улгурадими? М ен -чи?
А лбатта, ҳали ўлгим келм ас, қи лиш им к ер ак бўлган 
и ш ларим жуда кўп эди. Қ и ш л оғи м н и , отам ва укаларим - 
ни қ а тти қ соғингандим .
А слида Рена билан бирга ч и қ и б кетсам бўларди. Л е­
ки н одам ларни кўрганим да Ж о, А ндрес, К о н г ёдим га 
туш иб, булар ҳам қадрдон дек кўри н иб кетган эди.
К алтаклар зарбидан сулайиб қолган и ш ч и н и н г тепага 
ч и қ и ш и қ и й и н бўлди. Б ош қалари да мадор қолм аганди. 
Ш у б ои с, уни олиб ч и қ и ш қ и й и н кечди. Ҳ ом иладор 
бўлиш ига қарам ай, Р ен а ҳам ёрдам лаш ди.
Н и ҳоят ер остида ҳеч ким қолм агач, ҳалқани қўйиб 
ю бориб, сакраб зи нага ч и к д и м -д а, ю қорига интилдим . 
Ч икдим . П ортлаш и керак бўлган ж ойдан ўн қадамча узоқ- 
лаш и ш га ҳам улгурдим. Л ек и н ҳеч қандай ҳодиса рўй 
бермади. “ П и й я алдаган э к а н -д а ” , деган хаёлда Р ен а­
н и н г тортқилаш ига қарам ай, тўхтаб ортимга бурилганимни 
б илам ан, ш унақанги гумбурладики, и кки метрча нарига 
отилиб кетдим. У стимга чан г-тўзон аралаш б и р нарса 
келиб туш ди. Ў рним дан сакраб турдим. Ерга юзтубан 
ётганча қи м и р этм ай қолган Р ен ан и н г устидаги туп роқ- 
н и ш о ш а-п и ш а суриб таш ладим -да:
— С ен га ним а бўлди? Т и рикм и сан ?! — дедим ҳовли- 
қиб қўлидан тортар экан м ан .
— Т и р и к м ан , ш еки лли , — деди у ва қўли билан б ош и - 
даги чан гн и қ о қ и б ўрнидан турди.
183

---

— Ҳеч қаери нгга ҳеч нарса қилм адим и? Б и рон ж ой и н г 
оғрим аяптим и?!
— Йўқ. Х айриятки, вақтида чиқиб олдинг, — у бўйним - 
га осилди.
Б и з қай си то м о н д ан к е лган и м и зн и б и л м асд и к . Ш у 
боис, б ош и м и з о ққ ан тараф га кета бош лади к. Рена ик- 
калам и з-ку, ю риш дан қи й н алм ай м и з, кетаверам из. А ммо 
неча вақтдан бери б и р ш и ш а вин о эвази га (ҳойнаҳой, 
булар ҳам ароқхўр бўлиш са керак) бутун кучи ни қора 
меҳнатга бериб бўлган тутқунлар жуда и м иллаб қадам 
таш лаш арди (дарвоқе, П и й я н и н г м аш и наси ҳам порт- 
лаш да м аж акдан и б кетганди). Ш у боис, биз анча илга- 
рилаб кетиб, сўн г уларн и нг етиб о л и ш и н и кутар, кейи н
ян а ю риш да давом этардик.
Т ахм ин ан ў р м о н н и н г ўрталарига етгани м и зда, зан ж и р 
билан калтаклан ган ки ш и ж он таслим қилди. Ш у ергача 
ш ериклари уни н авбатм а-н авб ат кўтариб келиш аётганди.
Ж асадн и ўрмон ичига кўм иш га қарор қи лди к. Б и р о қ
кўм иш ҳам муаммо экан . Ер қазий диган ҳеч н арса й ўқ 
эди. Д арахт ш охлари билан ер н и ти м далаш га туш дик. 
Қ абр қазиш уч соатларга чўзилди. Ж асад н и унча чуқур 
бўлмаган лаҳадга қўйган им издан сўнг марҳум билан б и р ­
га иш лаганлар ўзларича чўқиниш ди.
Я на йўлга туш дик. Бир соатлардан сўнг ў р м он н и н г 
охири кўрина бош лади.
— Ш аҳарга борам и зм и ? — сўради Рена дам олиш учун 
тўхтаганимизда.
- Ҳ а .
— У ерда н и м а қилам из?
— Билмадим.
— М анавилар билан бирга ю раверам изм и? — деди у 
кўзи билан уч-тўрт қадам нари да ерга чўзилиб, кўзлари- 
ни ю миб дам олаётганларни кўрсатиб.
— Й ўғ-э, булар билан ю риб н и м а қи лам и з? Т аш ви ш и - 
м из бош им издан ош и б ётибди. У стига-устак, буларни н г 
аҳволи ни кўрган п о л и ц и яч и л ар б о ш и м и зн и қотиради. 
Б о раверай ли к-чи , б и р ran бўлар.
Ў ш а кун и б и з кўзлаган м ан зи ли м и зга етолм адик. Ш а-
184

---

\а р жуда у зо қ эк ан . А слида қаёққа кетаётгани м и зн и б и л ­
м асдик. М ен и н г шубҳам ортиб борарди.
— Б и з, — деди энд и ўрн им издан туриб ян а йўлга от- 
л ан ган и м и зд а со ч -со қ о л и ўсиб, кўзлари ичига ботган, 
ҳам ма ёғи к и р -ч и р , паст бўйли ки ш и , — шу ерда қола- 
миз. Бундан бу ёғига ю ролм айм из. Д ар м о н и м и з йўқ. Б и з­
ни қутқарган лари нг учун раҳм ат сизларга.
Рена менга қаради. Т ўғриси, у н и н г так ли ф и м енга ҳам 
маъқул туш ганди. Ч унки б уларни н г борадиган ж ойи йўқ. 
Қ аердан бир ш и ш а в и н о топ илса, ўш а ж ой н и м акон 
қи либ кетаверади булар.
— Ў зларинг биласизлар. Л ек и н б и з кетм асак бўлм ай- 
д и , — дедим мен.
Қ уёш у ф қ қ а ботиб, атроф га қорон ғи ли к этагини ёза 
бош лаган маҳал я л а н гл и к н и н г ўртасида ёғочдан қурил- 
ган бир уйга дуч келдик. А троф га бир қур назар таш ла- 
гач, эш и кн и тақиллатдим. И чкаридан садо чиқмади. Ш ун­
дай эса-д а, б и р оз кутдим. С ўнг эш и к н и итариб кўрдим. 
О чилмади. Н има бўлса бўлар, деб қаттиқ тепгандим , эш и к 
оч или б, бир то м о н и га қи й ш ай и б қолди. С ек и н и чкарига 
кирдик. Тахтадан қи лин ган п олн и ай тм аса, хонада ҳеч 
в ақо й ў қ эк ан . О рқ а том он д ан туйнук очилган , л еки н
ром ўрнатилм аган. Қ ан дай д и р ёқ и м си з ҳид бор. Буна- 
қанги ҳидга қаердадир дуч келгандим , л ек и н ай н ан қаер- 
д алиги н и эслаёлм адим .
А слида, бизга б ун и н г аҳам ияти й ўқ эди. Қ уруқ полга 
бўлса-да, ётиб бир ам аллаб то н г отти рсак бўлгани.
Рена кўксим га бош қўйди. Ч ар ч о қ зўр келиб, кўзи м н и
ю м иш им билан ухлабман. Туш кўрдим. Қ и ш лоғи м и з, па- 
стқам уй и м и з, чорпояда м ен и н г йўлимга кўз ти к и б ўтир- 
ган отам . У ни н г ён и д а б ош л ар и н и хам қи ли б укаларим
туриш ибди. Я н а и кки та келинчак. У ларни н г бири дас- 
турхон тузаяпти, и к к и н ч и си ч о й н ак кўтариб келаяпти. 
Атлас кўйлакда. “ Ким бўлди булар?” — деб ўйлайм ан. 
У каларим уйлан ганм и д есам , улар кўзим га жуда ёш кўри- 
н аяпти. М ен кетаётганим да қандай бўлса, ўш а-ўш а. Н е­
гадир ҳам м а ғамгин. Н и м а бўлган уларга, ҳайронм ан.
М ен отам дан нега бундай ўти рибси з, деб сўрам оқчи 
бўлганим да, у н и н г ўрнида П и й я пайдо бўлди. Қўллари
185

---

б оғланган. М енга мўлтираб қараб турибди. “ Н ега ж и м - 
с а н ?” — деб сўрасам , индам айди. “ Ш унча од ам и н гни
қи ри б таш ладим . Ў зинг ҳам портлаб кетдинг. Ў ш анда 
ҳам ж им эди н г. С ен и н г олғирли ги нг, одам ларга зуғум 
ўтказиб роҳатлани ш и н г, ож и зларн и и ш латиб уларн и нг 
устидан кули ш и нг қаёкда қолди? Бу аҳволи нгн и кўрган 
одам қўй огзидан чўп олм аган м ўм ин э к а н , деб ўйлай- 
д и ” , дея сўрайм ан. Б ари бир м и қ этм ай ди . Қ араб тураве- 
ради. Қ араш и бирам совуқки , этн и ж им ирлатади.
Бир маҳал эси м га оқсоқол берган б р и л ь ян т туш ди. 
М ени ҳуш имдан кетказиб, м ана шу бадбахт уни чўнта- 
гимдан олганди. “ Қ ани б р и л ьян т?” — деб сўраш им б и ­
лан П и й я кўздан йўқолди. М ен эса уй гони б кетдим.
А ллақачон то н г оти б, куёш бир терак бўйи кўтарилиб- 
ди. М ен буни ён и м д а Рена йўқлигидан хавоти рлан иб, 
таш қ ар и га ч и қ қ а н и м д а кўрди м . “ Б ун ақа ухлам асдим , 
қатти қ чарчабм ан, ш еки лли ”, хаёлимдан ўтди ва кўз югур- 
ти ри б Р ен ан и қидирдим . У узоқлаб кетм аган эк ан . Биз 
тунаган хароб ан и н г сўл то м о н и д а к и ч к и н а кун д ачан ин г 
устига ўтириб ўйга толганди.
Бечорага қ и й и н бўлди. У йида, орол и д а ти н ч ги н а, ғам- 
қайгудан холи яш аб ю рган эди. Агар кўнгилбўш лик қи л- 
м аганимда, ҳом иладор бўлиб қолм аган ид а бу ёкдарга к ел ­
мас, бу оги р кунлар б ош и га туш м асди.
Ёнига бордим. Елкасидан қучдим. У м енга ю зланди. 
Кўп йиглабди. Чеҳраси сўлгин, кўзи қи зарган. П еш он а- 
сидан ўпиб, ён и да бир о з ўтирдим. С ўнг Р ен ан и н г со - 
ч лари н и силаб:
— О қсо қо л н и н г о м он ати н и йўқотдим , — дедим.
— Қ ан ақа ом онат? — ҳайрон бўлиб м енга ўгирилди у.
— К етаётганим да б и р д он а бри л ьян т берувди. П ийя 
б и зн и ухлатиб қўйганида чўнтагим н и ти тки лаган экан . 
У ни қўлга туш и рган и м и зда қайтариб олиш эси м дан ч и - 
қибди ... Э сиз, о қ со қ о л н и д оим эслаб ю рам ан, деб ўйла- 
гандим . Ҳ атто туш им га ҳам кирди.
Рена к и й и м и н и н г чўнтагига қўлини тиқди.
— Ш уми? — деди ю зида ним табассум билан.
— С ен га қандай туш иб қолди? — сўрадим ҳай рати м н и
яш и рол м ай .
186

---

— П и й я ўлиш идан олдин ун и н г чўнтагини ти тки ла- 
дим . Қ ўлимга б и р -и к к и та қоғоз ҳам илаш иб чикди.
Рена чўнтагидан чиқарган қоғозлар пул эди , б и р даста.
— А слида чўнтаккесар бўли ш и н г к ер ак э к а н , — дедим 
ун и н г қўлидаги пулларни олиб сан аркан м ан .
— Н и м а д еган и н г бу?
— О ддий, ўғри.
Гапим ёқм ад и , ш еки лли , Рена терс ўгирилди. У ни хафа 
қи лм оқчи эм асдим . Ш у боис, маҳкам қучиб, ю з-кўзла- 
ридан ўпдим.
Ш у тахлит талай муддат ўтирдик. Гапим Р ен ан и н г 
кўнглига қ а тти қ ботган эк ан , қовоғи очилаверм ади.
— М ен билан келган и нгга аф суслан аяпсан м и ? — сўра- 
дим ундан.
— Й ўқ, — деди у бош ч ай қаб , — ўтиб кетади.
— Балки қари н д ош л ари н г ён и га оборарм ан.
— Ҳ ож ати йўқ. Улар эн д и м ени қабул қи л и ш м ай д и ... 
Я хш и си , кўй лаги нгн и еч. А нави ерда, — у қўли билан 
чап то м о н н и кўрсатди, — ариқчада сув бор экан . Ю виб 
берам ан. Ў зинг ҳам чўм илиб оласан.
Д арҳақиқат, уст-бош им га қараб бўлмасди. Баданим ҳам 
ки й и м и м д ан -д а иркит.
Сувда чўм илиб ч и қ қан и м дан сўнг қуриб, сарғайиб қол- 
ган м айсазорга чўзилиб о см он га қараб ётдим. Қ уёш таф - 
ти эли ти б, ухлаб қолай дебман.
Қ ўярда-қўйм ай Ренани елкам га кўтариб олдим. Ҳ ом и - 
лад ор аёллар ж и см о н и й меҳнат қи лиш и м ум кин эм ас, 
деб эш и тган ди м . Бу бечора кеча қанча пиёда юрди. Бу­
н и н г устига, асаб ий ли к, тўс-тўполон... Ҳ еч қурса, ас­
ф альт йўлга ч и қ қун и м и зч а елкам д а кўтариб борай дедим.
А даш м асам , уч килом етрча ю рган им издан сўнг йўлга 
чиқдик. Аввалига м аш ина кутдик. К елавермади. С ўнг ўзи- 
м изча ш а р қ том он д а ш аҳар бор, деб тахм ин қи ли б кета- 
вердик. О ф тоб тепага келган, и сси қ, п еш он ам дан тер 
селдай оқади. Р ен ан и н г раҳми келди. Бир неча бор ерга 
туш ир, деди, ам м о мен унам адим . А нча юрдик. Бир м а­
хал орқа том он д ан м отор товуш и эш и тилд и. Д арҳол Ре­
нани ерга туш и рд им -д а, ўгирилиб қарадим , трактор экан .
187

---

Тележ каси ҳам бор. Қ ўлим н и и кки ён га ёзиб, й ўлнинг 
ўртасида туриб олдим.
Ҳ айдовчи чап ан и одам эк ан , тр ак то р и н и тўхтатди-да, 
бақи ра кетди. Г апига қу л о қ солм адим . Ж ағи ти н и ш и н и
кутдим.
— Б изни олиб кет, чарчадик, — дедим уловини юрғаза 
б ош лаганда тракторчига.
У менга ан грай ган ча ти ки л и б қолди. Н азаримда: “ Бу 
бола аҳ м о қ бўлса керак. Ш унча вақт бунга н и м а деб 
вай сади м -у, б ун и н г топ ган гап и ни қ а р а", деган хаёлга 
б орди -ёв.
— С ен лар ўзи қаердан келаяп санлар? — деди трактор- 
чи м ендан кўзи н и узиб Ренага қараб.
— О ш н алари м и з билан келганди к. Ў рм онда адаш дик. 
Ш аҳарга етиб о л и ш и м и з керак. Ю равериб оёкдарим из 
ш и ш и б кетди. О либ кет, б иродар, — дедим ю м ш о қ гапи- 
риш га уриниб.
— Ш аҳарга борм айм ан.
— Ҳеч қурса яқ и н р о ғи га борарсан.
— И к к о в и н г каби н ага си ғм айсан.
— Ҳ ечқи си йўқ. Т ележ кан гга ч и қ и б олам из.
— Бўпти, чиқинглар.
О датда, бесўнақай одам лар кўнгилчан бўлиш ади. У ка- 
б и н ан и тўлдириб ўтирарди. Ё н ига н аф ақ ат и кков и м и з, 
би тгам и з ҳам си ғм асли ги м и з аниқ.
Т рактордан туш иб, яёв ю рдик. К ечки п ай т ш аҳарга 
ки ри б бордик. М аш ин алар ти ғиз, уйлар баланд. О дамлар 
қаёққад ир ш ош ади, б ар и н и н г таш ви ш и бор. Ф ақ ат Рена 
и ккалам и з телбалардай са н қ и б ю рибм из. Б орар ж ой и - 
м и зн и н г тай и н и йўқ. Ю рагим изда ҳади к бор. П о л и ц и я- 
ч и л а р н и н г кўзи га ту ш м асай д и к. А сли д а-к у , у л ар н и н г 
қўлидан о со н л и к б илан ч и қ и б кетиш осон . А м м о буям 
орти қча таш ви ш -да.
Ю равериб охири бир хиёбонга дуч келдик. Д арҳол илк 
марта Т аи лан дда бўлганим , хиёбонда н отан иш қизга дуч 
келгани м , у би лан бўлиб ўтган ҳангом алар ёдим га ту­
ш иб, эзилдим . Ч унки ўш анда қора кун ларн и бош им дан 
ўтказгандим . Ҳ ози р-к у, ҳеч қурса, тил б илам ан , хунарим 
бор. Ў зим ни бировга хафа қи лди ри б қўй м айм ан. Л ек й н
188

---

ўш анда о ж и з эди м , м исоли гўдакдай. Агар он а ўз ихтиё- 
ри билан кўкрак тутмаса, очли кдан ўлиб кетадиган дара- 
ж адаги гўдакдай.
Ч и роқл ар нурида дарахтлари кундузгидан-да гўзал, та- 
роватли хиёбонга кирдик. Бўш ў р и н д и қ топ и б ўтирдик.
— О чликдан қи й н ал м аяп сан м и ? — сўрадим Ренадан.
— Й ўқ, — деди у бош ч ай қаб , — л еки н боланг м ени н г 
оч ю ри ш и м га кўнм айди.
— Бўпти, унда сен ш у ерда ўтира тур, мен егулик 
топ и б келаман.
Р ен ан и ёлғиз қолдири б кетиш хавф ли эди. Ч унки бу 
ерларда п оли ц и ячи л ар кўп и зғи ш и н и билам ан. Б и рорта- 
си ундан ки м сан , қаердан келдинг, деб сўраб қолса ж а­
воб беролм айди. Ш убҳаланиб олиб кетм оқчи бўлиш ади. 
Л ек и н кучлари етм айди, Р ен а уларни ер билан яксон
қилади. Қ айтиб келгани м да ҳам ма ёкда ш ов-ш ув, қ ан - 
дай ди р қ и з п о л и ц и яч и л ар н и обдан дўппослаб қочган, 
дей иш ади. Т аб и и й к и , Р ен а мен кетган тараф га қочади. 
Т оп са-ку, яхш и. Т оп олм ай қолса-ч и ?
М иям га келган ваҳим али ўйлардан қадам им секи н л аш - 
ди. “ Й ўғ-э, — дея ўзи м н и чалғитм оқчи бўлдим, — ж а 
ун чали кка бормас. Р ен а Оддий қизлардан э м ас-к у , п оли - 
ц иячи ларга тузук-қуруқ ra n то п и б беролмаса. Қ олаверса, 
мен узоқлам ай м ан . Т е зр о қ қа й та м ан ” .
Ҳартугул хиёбондан чиқиб чап том он га ю ргандим , к и ч ­
ки н а дўкон чага дуч келдим. Бахтимга ф ақ ат егуликлар 
соти ларкан . К олбаса, п и ш лоқ, нон ва и кки ш и ш а яхна 
и чи м ли к харид қилиб, ортим га қайтдим.
Рена хаёлга ботиб ўтирарди, ён и га б о рган и м н и ҳам 
сезм ади. “ Бечорага қ и й и н бўлди. Ҳ ар қалай, туғилган 
гўш асини таш лаб, тай и н и й ўқ одам билан бирга кетиш
о со н м а с” .
— С из билан тан и ш сам бўладими? — ҳазиллаш дим 
у н и н г қаватига ўтирарканм ан .
Рена кулди. Б о ш и н и елкам га қўйди. Чуқур наф ас олди.
— М ен сендан хавотир олдим.
— М ен ҳам, — ж авоб қилди у.
— М ана, егулик олиб келдим. И кки кундан бери туз 
тотм адик. Қ ан и, б и р акула бўл-чи.
189

---

— Нега акула?
— Ч ун ки у дунёдаги э н г оч о ф ат ж онзот.
К улиш дик. С ўнг ҳузур қи либ овқатлан д и к. Қ орн и м и з
тўйгач, хиёбонга ичкариладик. Одам кам , кўздан п а н а ­
р о к ж ой излаб, топ ди к. Бахтим изга, бу ердаги си м ёғоч- 
н и н г чироғи ёнм аётган экан . К уйиб қолган бўлса керак. 
Ў риндиққа Р ен а и ккалам и з ён м а-ён ўтирдик. Талай муд­
д ат гурунглаш дик. С ўнг Р ен а ухлаб қолди. М ен эса ўтган 
тунда кўрган ту ш и м н и н г таъ би ри н и ўйлай бош ладим . 
Қ ан ақаси га ўйлам ай, уйдагилар менга аза очган бўлиш са 
керак, деган ф и к р га келардим . Ахир, орадан қанча йил 
ўтиб кетди. Балки аввал м ени роса қидириш гандир. Эҳти- 
мол, м ен и н г сарсон -саргард он бўлиб ю риш им га сабабчи 
бўлган падар лаън ати И н д и р а н и н г уйига ҳам б о р и ш ган - 
дир. Отам кўзлари мўлтираб, м ени ўш а ай ёр хотиндан 
сўрагандир... С ўраганда ним а? И н дира соддаги на одам ни 
лақи л латолм аса н и м а қи либ ю рибди? Қ очи б кетди, д ей - 
ди. Т узи м н и еб тузлуғимга тупурди, дейди. М ен дан анча 
қарзи бор, уйим да таш ви ш ч и қ и б қолди, тан и ш л ари м д ан
бериб ю борам ан, деган дейди. Ш у билан соддаги на, бе- 
чорагин а о там н и н г бўйнига б и р дунё н арсани қўйиб қ ай - 
тари б ю боради. О там ш ўрли к м ен и н г қарзи м н и тўлайди. 
Қ ўни -қўш н и лард ан пул олади. У йдаги си ги рн и сотади. 
И ш қи ли б , ам ал-тақал қи либ оз-о зд ан бўлсаям ... О м он - 
эсон борай, ўлдирам ан у тўн ғи з қўпгурни, ан ави сую қ оёқ 
Н и горан и ям ти р и к қўйм айм ан...
Х ўрсиндим, кўзим да ёш қалкди. О там н и н г хор бўлиб, 
ҳар к и м н и н г эш и ги д а пул сўраб ю рганини ўйлаб ўрн и м - 
дан тура-сола югуриб кетгим келди...
Р ен а чўчиб туш ди ва бирдан ти ззам дан б о ш и н и олди.
— Ухла... Ухла, — дедим ш ош иб.
— С ув туш гандай бўлди, — деб у ю зини артди.
— С ен га ш ундай туйилгандир, ухла.
У қайта ти ззам га б о ш и н и қўйди. С очлари н и меҳр б и ­
лан силадим. Я хш и ям ки уйғонди, йўқса ўйга чўм иб қанча 
эзи лард и м , билм айм ан .
Эртасига хи ёбондан ч и қ и б кетдик. Ётиб туриш учун 
иж арага уй оли ш и м и з, сўнг иш то п и ш и м и з керак эди.
190

---

Ахир ш унча йил йўқолиб кетган им кам дек, тағин уйга 
қуруқ қўл би лан б орм ай м ан -ку.
К ечга яқ и н ш аҳарн ин г ч еккаси д ан гарибгина кулба 
топ ди к. Бир қари кам п и р ёлғиз ўзи яш ар эк ан . Аввалига 
унамади. “ Б и р ўзим кўн и ки б қолган м ан. О р ом и м н и бу- 
засан л ар ” , деди. Ш унда Рена уни қўлтиқлаб, бир о з н а­
ри га етаклаб б орди -д а, б и р н и м алар деб туш унтирди. 
Ш ундан к ей и н кам п и р рози бўла қолди.
Кулбада и кки та хон а бор экан . Биттасида кам п и р, и к- 
кинчисида Рена иккалам из яш айдиган бўлдик. О йига икки 
ю з долларга келиш дик.
К еч к и п ай т к а м п и р б и зн и м еҳм он қилди. “ Б о ш қ а 
ҳотам тойли к қи лм ай м ан , — деди у. — Б и ри н ч и гал я қ и н - 
р о қ тан и ш и б о л ай ли к д ед и м -д а” .
О вқатлани ш б аҳонасида гурунглаш иб ўтирдик. К ам - 
п и р н и н г ай ти ш и ча, эри билан қ и р қ йил турмуш қуриб 
ф а р за н д кў р и ш м аб д и . Ш ун д а ҳам б и р -б и р и н и яхш и
кўрганли клари учун яш ай вери ш и б д и . К ам п и р тўқувчи- 
л и к ф аб ри каси д а иш лар, эри эса аравада одам таш иркан .
— Раҳматли бир умр арава судради, — деди у кўзига 
ёш олиб. — Ё ш лигида ч ақ қ о н , чай и р эди. Автобусдан 
ортда қолмасди. Й ўловчи ларн и бир зумда айтган ж ой и га 
обориб қўярди. К унига уч ю з-тўрт ю з 
доллар топган 
пайтлари ҳам бўлган. Ч ет элдан келган б ойваччаларни 
ш аҳар айлантирарди.
К ам пирнинг шу гапидан сўнг Рена менга маъноли қараб 
қўйди.
— А рава қаерда? — сўрадим кам пирдан.
— С ақлаб қўйибм ан. Ш ўрли кдан яго н а эсдалик, ме- 
рос.
— М енга бериб турм айсизм и? И ш си зм ан . И ш топгу- 
ним ча эр и н ги зн и н г касб ин и қи либ турардим.
— Б ерам ан , — деди кам п и р ҳеч и к к и л ан м ай , — хоти- 
н и н г ҳом иладор экан . И ш и н г бўлм аса, қандай боқасан ? 
Л ек и н бир умр ар авакаш л и к қи лиш ярам айди. Охирги 
пайтларда эр и м н и н г оёкдари ш и ш и б кетганди. Ў зиям, 
ш ундан ўлди... А равани ям иж арага берам ан. О й и га эл- 
л и к доллар тўлаб турсанг, етади. /Хлбатта, бош ида. О зр о қ
пул й иғи б олгунингча. К ей ин ю здан берасан.
191

---

Баж онидил рози бўлдим. А ж абмас, м ен и н г ҳам ом а- 
д и м келиб, чет элл и к бойваччаларн и ш аҳар айлан ти рсам .
Ш у куни м аза қи либ ухладим. Т о н г отиб, қуёш энд и
ч и қ и б келаётган паллада кам п и р уйғотди. Ҳ овлига ч и к ­
сам , арава тай ёр турибди.
— Бўл тез, — деди кам п и р, — \о з и р ҳам ма и ш га бора- 
д и. А втобуслар ти қи л и н ч . Й ўлда м ош и н а кўп. И ш га етиб 
боргунча и кки -уч соат ўтиб кетади. А равангни чопти ри б 
тортсанг яри м соатда етиб олиш ади.
Рена билан хай рлаш и б, аравани судраб ч и қ и б кетдим. 
К ам п и р ҳ ақ экан . М аркази й кўчалар м аш и наларга тўлиб 
кетган, битта чорраҳадан ўтиб олгунча кўп вақт кетади. 
М ен бўлсам, йўлакдан кетавераман. Д арвоқе, менга ўхшаб 
арава судраб ю рувчилар ҳам бисёр. Э ътибор қи лсам , ак- 
сарияти чет элликлар.
Б и р и н ч и м и ж о зи м қ о п -қ о р а к о с т ю м -ш и м к и й га н , 
о п п о қ кўй лаги ни н г ёқ аси га бўй и н боғ тақ қ ан , д и п лом ат- 
ли ўтгиз ёш лардаги й игит бўлди. У ни н г и ш хон аси га ет- 
гуним изча с а к к и з килом етрча ю рдим. Ю рм адим, югур- 
дим . М иж озим и н ж и қ одам экан . Ҳ ар сон и яда: “ Кечга 
қолаяп м ан , те зр о қ ю гур", деб қи ч қи р и б турди. Л екин
яхш иги н а пул берди.
Т уш дан кей и н битта оли ф та қ и зн и ш аҳар ай лан ти р- 
дим . Ў зиям талтайган экан . Л абига Гавана си гараси ни
қи сти ри б олиб, ар аван и н г ю м ш о қ ўриндиғига ястан иб
ўтирди-да, сукпаниб ш аҳарни том ош а қилди. Уч соатлар 
чам аси олиб ю рдим. Ю гурмадим. Ш аҳар катта, адоғи 
кўри н м ай ди, ун и н г бўлса ҳали у кўчага, ҳали бу кўчага 
киргиси келиб қолади. И ш қи ли б , адаш иб кетм ай и н, уйни 
тополм ай сарсон б ўлм ай ин , деган ўйда ҳар бир иморат, 
дарахт, йўл бўйидаги белгиларга эътибор берам ан.
К ечга б о р и б , о ёқ д а р и м д а н д ар м о н кетди. Ю ри ш га 
ҳолим қолм ади. И ж ара уйга зўрға судралиб етиб олдим. 
Рена аҳволи м ни кўриб йиғлаб ю борай деди.
— О қсоқол м аром ига етказолм аган экан , — деди оёқла- 
ри м н и уқалар экан .
Б ирдан ж ахлим чиқци. А хир, тем и р эм асм ан -ку. Т и ­
р и к ж он бўлганим дан кей и н ч арчайм ан -д а. Б и р о қ Р ен а-
192

---

га ҳеч нарса дем адим . К рвоғи м н и уйиб қараб қўйдим, 
ход ос.
О радан турт-беш кун ўтиб ш аҳарни анча б или б олдим. 
Эътибор қилсам , аравакаш лар кўпинча эски , тарихий имо- 
ратлар, сайилго^пар атроф ида тури ш аркан . Ч унки бу ер ­
ларда сайёхдар кўп ай л ан и б ю ри ш аркан . Улар маҳаллий 
аҳолига нисбатан тузукроқ кира ҳақи бериш ади, албатта. 
Б и р о қ бу ж ой л арн и н г эгалари бор экан . Д астлаб мени 
турткилаб кўриш ди. Учтаси бара вар и га калтак еганидан 
сўнг унлари ўчди. Ў ш андан кейи н топаётган пул им ҳам 
кўпайди.
О радан тўрт ой ўтди. Р ен ан и н г о й -к у н и яқ и н л аш ган , 
мен ф ақ ат эрталаб чиқиб аравакаш ли к қи либ келардим. 
Бир куни анча вақтдан бери қи д и ри б келаётган одам ла- 
рим дан б иттаси ни учратдим. У олтм иш ёш ларда, ш ляпа 
ки й иб олган, кўзой н ак тақ қ ан , юзи ниҳоятда со в у қ эди. 
Ара вага м ин аётгани да кўй лаги ни н г кўкрак чўнтаги усти- 
да олтита нуқта б орли ги ни кўриб қолдим . Агар бу нуқта- 
лар бирлаш тирилса, қиррали ш акл ҳосил бўларди. И чимда 
аллақан дай ғалаён қўзгалди. Ҳ аяж он л ан ган и м д ан о ёқ - 
қўлим титраб кетди.
— И бодатхонага ҳайда, — деди у араван и н г ю м ш оқ 
ўриндиғига астойдил ўрн аш и б олганидан сўнг. “ И бодат- 
хон а” деган ж ой н и и кки марта кўргандим. Ш аҳарнинг 
ж ануби -ш арқи да. О дамлар ибодат қиладиган ж ой эмас. 
Қ ай си ди р м и ллиардерни н г уйи. А йтиш ларича, у Е вропа- 
даги қим орхонага бир ки р ган д аёқ м иллиардер бўлиб ч и қ - 
қан экан .
Тахм ин ан и кки гектарча ж ой о қ м арм ар қоп лан ган
девор билан ўралган. Д арвозаси н и кўрсан гиз, н а қ о ғзи н - 
гиз очилади. Ш унақанги чиройли безак бери лган к и , таъ- 
ри ф ига тил ожиз. И м орати жуда баланд.
М иж озни дарвозагача олиб бордим. Бирон соатлар вақт 
кетди. У туш аётиб садақа бергандай битта эл л и к доллар- 
ни баш арам га оти б юборди. О рқасидан ғазаб билан қараб 
қолдим. Бироз туриб қолдим , ш екилли, дарвоза ёнидаги 
қора кўзой н акли , к остю м -ш и м кийган и кки та б арзан ги - 
дай негр безовталанди.
— Н им а қилиб турибсан, қан и , пеш он ан гдан дарча
13-08-531
193

---

очиб қўй м аси м издан жўнаб қол-чи! — деб бақи ри ш ди. 
Ш унда ўзимга келиб, аравам н и судраганча ортим га қайт- 
дим.
Талай муддат ўзимга келолм ай юрдим. У мени одам 
қатори кўрм агани, қолаверса, чўнтаги устидаги олти нуқта 
хаёлим ни бузган эди. И ч -и чи м н и н им ад ир кем ирарди. 
Уйга бориб Р ен ан и н г ҳолидан хабар олгач, чирой ли ки й - 
и ни б, сочлари м н и тараб, орти м га қайтдим . Худди аввал 
бу ердан кўп ю риб ўтгандай д арвоза ёнидан ўтаётгандим, 
ўш а мен аравада олиб келган олти нуқтали там ғаси бор 
одам и кки ки ш и билан гаплаш иб ч и қ и б қолди. М ен бу 
пайт д ар в о зан и н г тўғрисига етгандим. О радаги м асоф а 
жуда қи сқ а эди. Б аш ан г ки й и м да у м ени тан и м аса керак 
деб ўйлагандим , л ек и н зеҳни ўткир эк ан , б и р қараш д аёқ 
аравакаш ли ги м н и билиб, қоровул йигитларга ш ивирлаб 
бир нарса деди.
— Тўхта! — қи чқи рди барзан ги лардан бири.
Ў зи м н и эш и тм аган га олиб йўлимда давом этавердим .
— О тиб таш лай м ан , тўхта! — такрорлади ҳалиги йигит.
Н ои лож тўхтадим. Ў гирилиб у том он га қарад и м -да ил-
жайдим. Қоровул йигитлар югуриб келиш иб, бири қўлим- 
д ан уш лади, б ош қаси б и қ и н и м га тўп пон ч аси н и тиради.
— Ю р бу ёққа! — дағдаға билан д арвоза том он га торт- 
қилаш ди.
Ш у туртки м енга к ер ак эди. У ларни нега, н и м а учун, 
деб сўроққа тутиб ўтирмадим. Ғўддайиб и яги м н и бироз 
кўтариб қоровул йигитлар билан ён м а -ён , хўж айини б и ­
лан ун и н г и кки та таи л ан д ли к ш ер и ги н и н г ён и га бордим.
— С ен , — деди м ен аравада олиб келган ки ш и , — 
ким сан ?
— О дам, ҳаммага ўхш аган одам , — ж авоб қайтардим
жиддий қиёфада.
— Ҳ ам м ага ўхш ам айдиган кўри н асан... Қ аердан кел- 
гансан?
— П рокурорм исиз?
У қоровулларга ю зланди. Ш унда лаб лари б и л и н ар -б и - 
л и н м ас учаётганини сездим.
— И чкари га олиб ки ри нглар, — деди у.
Бунақанги кош онани б и ри н чи кўриш им. Қ асрн и н г ўзи.
194

---

Д арвозадан киравериш да, й ўлакн и н г и кки чеккасида бўйи 
и кки метрдан сад зи ёд р о қ келади ган , хуш м анзара арча 
кўкариб турибди. А рчаларн и нг оралиғида ф авворачалар 
отилиб турибди. Ф авворалар о п п о қ м армардан. Б и р -б и - 
рига ўхш амайдиган турли ш аклларда. У ндан нарида оқ, 
қи зи л, сари қ , пуш ти рангли атиргуллар очилган , кўзи н - 
гизни ўйнатади. Гулларнинг орқа тараф и кўм -кўк м айса- 
зор. Рўпарада эса уч қаватли, о п п о қ ҳаш аматли қаср 
ғоздек кўкрак кериб турарди. Унга етгунча ҳар элл и к 
метрда битта қора костю м -ш и м ли қора кўзой н ак тақ қан
й игит турибди, улар бизга д и қ қ ат билан разм солар ва 
қўллари даги ап п ар атга б и р н арсалар д еб қўй и ш ард и . 
“А даш дим-ов. Қ оровулларнинг кўплигини қара. Ж уда кат­
та ам алдор ёк и п р ези д е н тн и н г уйига кели б қолган га 
ўхш айм ан ” , деб ўйладим. Қ олган и н и ўша пайтда кўри ш - 
га и м кон бўлм ади, ал ан г-ж ал ан г қи лаверсам , қоровул- 
ларн и чўчитиб қўй и ш и м м ум кин эди. Қ аср ён и даги й и ­
гитлар, мени б о ш д ан -о ёқ кўрикдан ўтказиш гач, йўл бўш а- 
тиш ди. Қ асрга ки р и ш н и жуда истаётгандим , ам м о насиб 
этмади. Гўзал н ақш лар билан безатилган, деворига мос 
о қ рангли эш и к к а я қ и н л аш и ш и м и з билан ичкаридан б о ­
ш ига кепка қўндирган, оддий ж и гарранг ф утболка ва 
калта ш им ки й ган , қўлида аж дарбош ҳассаси бор, лабига 
Гавана си гараси ни қи сти рган , кўзи қ и с и қ бир ки ш и ч и к ­
ди. Уни кўриш лари билан ён и м д аги ларн и н г ҳам м аси таъ- 
зим қилиш ди. М ен безрай ган ча гуравердим.
— К им бўлди бу нусха? — деди калта и ш тонли касса- 
си н и м енга ниқтаб.
Олти нуқта (м ен аравада шу ерга олиб келган одамга 
шундай л ақ аб қўйгандим ) ўзига яраш м аган ҳал и м л и к б и ­
лан эги ли б, калта и ш то н н и н г қулоғига пичирлади. Калта 
иш тон си гараси ни қўлига олиб, огзидан тугун ч иқард и- 
да:
— Ш уни м ен и н г ён и м га олиб келдингларм и, ч и қ и н - 
дихон ага олиб б ориб бўлаклаб таш ланглар, там ом , — 
деди.
У нинг гапи тугар-тугам ас тан соқ чи л ар қўлим ни қай и - 
риш ди.
— О дам ларин ги з билан биттага битта ури ш м оқчи м ан ,
195

---

— дея вазиятдан ч и қ и б кетиш учун уриндим . Аслида 
ш ундоғам тан со қ ч и л ар н и ер ти ш лати ш га кўзим етиб ту­
рибди, ам м о менга бош қа нарса керак эди. Я ъни одам - 
хўрларни топ и б , й ўқ қилиш . Н егадир охирги пайтларда 
шу ф и к р м и ям га ўрн аш и б қ о л ганди. Ш ундай қилсам
кўнглим ж ойига туш иб, уйга Р ен ан и олиб бемалол кети- 
ш им м ум кин, деб ўйлардим.
— Қ ўйворинглар, — деди калта иш тон ш отирларига. 
С ўнг м ен и н г ён и м га ирж айиб яқ и н л аш д и -д а, кўксимга 
аж дарбош ҳассасин и тиради, — агар и кки тасига кучи нг 
етса, мен сени қўйиб ю борам ан. Балки йигитларим са­
ф и га қўш иб \а м оларм ан. М аъқулми?
— К елиш дик, — ж авоб қилдим ж илм айиб.
Б из мактаб сп орт зал и га тен г келадиган ж ой га бордик. 
У ерда йигирм адан зи ёд о к, иш тон , о қ я к так кийган 
й игитлар каратэ билан ш угулланиш аётган экан . К алта 
иш тон эш и кд ан кирган ҳамон улар саф тортиб, барава- 
рига таъзим бажо келтириш ди. Калта иш тон ҳассасини 
дўқиллатиб, б и р -б и р қадам босганча уларн и н г ён и га бо­
риб, ҳар бирига си н ч к о в назар солиб чиқди ва о р и қ қ и н а 
бир й и ги тн и н г қўлидан уш лаб ўртага етаклаб чиқди.
— Ҳов! — дея менга қараб бақирди калта иш тон , — 
тўғрисини ай тсам , сенга раҳмим келаётганди. Ш унинг 
учун м анави н и тан лади м , — у ш ундай деб каратэчи йи ­
гитни аж дарбош ли ҳассаси билан кўрсатди: — Қонун 
битта! Бир киш и ж он таслим қилиш и керак!
Х ўж айи н н ин г гапидан ҳам ма рухданиб кетди, ш еки л ­
ли , залдагилар қи й қи ри ш ди . Б иргина мен жим эдим. 
Б и ргин а мени р ақ и б и м н и н г б евақт ўлиш и қи йнаётган 
эди.
Калта иш тон четга ч и қ қан и дан кейи н аста-аста қадам 
босиб, рақибим том он ю риб бора бош ладим . А мм о душ - 
м ан и м н и н г б унчалик и м иллаш им га сабри чидамади. Мен 
том он югуриб келиб сакради. С акраш га сакр ад и -ю , л е­
ки н ерга юзтубан й иқилди. У и ккала қўли билан чотини 
уш лаганча инграрди. Т ўғриси, уни чарчатгим келмади. 
Ш у бои сдан эн гаш и б , оёкдари н и устимдан ўтказиб ю бо­
риб, чотига муш т туш иргандим .
196

---

Залдагилар ж им бўлиб қолиш ди. О ғр и қ зўридан и н г- 
раётган й и ги тн и н г овози эш и тиларди , холос.
— Ўлдир! — буйруқ берди калта иш тон м енга ўқрайиб.
— Э нди бу м енга қасдланди , соғайгач ян а уриш ам ан.
— У нгача ти р и к қолам ан деб ўй лаяп санм и ?
— Ҳ али ўлиш н иятим йўқ.
Ш ундай д ей и ш и м билан саф да турган о қ яктакл и лар- 
дан бири ўртага югуриб чиқди. Бу б оягисига нисбатан 
ан ч а қорувли эди. Т урқи ҳам совуқ. Важоҳатидан еб- 
ютгудек. Бунақанги қ и зи қ қ о н л и к билан ури ш и б бўлм ай- 
ди. Ҳали \е ч нарсани билм айдиган, одций одамларга н и с ­
батан куч иш латса ай н и муддао-ю , л еки н устаси ф аран г- 
ларга бор ҳунарини о ш к ор қ и л и б қўй ган и ни ўзи ҳам 
сезм айди.
Рақибим ж ангн и м ен и н г оёғим га теп и б ағдариш дан 
бош лам оқчи бўлди. У ни н г бу усулни қўллаш ини ҳали 
ҳаракати бош ланм асдан сезиб турардим. Ш у боисдан ҳам, 
у эн гаш и б тов он и билан зарба йўллаган маҳалида мен 
ҳавога сакраган ва ун и н г баш арасига теп и б улгургандим. 
Рақиб й иқилди , қи м и рлам ай қолди. У ҳуш идан кетган 
эди. У ни н г аҳволини кўрган ш ерикларидан бир йўла уч­
таси ўртага югуриб чиқи ш ди ва менга бирдан ҳамла қила 
кетиш ди. Беш со н и яд а учаласини ҳам ерга чўзилтирдим. 
А мм о навбатдаги тўртта каратэчи би лан у зо қ р о қ уриш - 
дим . Ч унки улар тез таш лани ш м ади. Гоҳ яқ и н л аш и б , гоҳ 
узоқлаш иб ж анг қи лм оқчи бўлиш ди. М ен и н г б ировни 
ўлдириш н и яти м й ў қ эди. У стозим: ‘‘М усулм ончиликда 
одам ўлдириш э н г оғи р гуноҳ ҳисобланади. Ш уни н г учун 
\а р қандай ш ароитда одам ўлдириш дан қочиш лозим . 
А ф суски, буни жуда кеч билдим. Э нди қандай п оклан иб
олам ан, ёлгиз худога а ё н ” , деган эди. А лбатта, ҳар саф ар 
мен ун и н г ай тган лари ни баж ариш га ури наяп м ан . Б и р о қ
тўла-тўкис уддасидан ч и қ о лм аяп м ан . М ан а ҳозир ҳам 
ш ундай бўлди, тўрт кар атэч и н и н г охиргиси ўлди. Қ уло- 
ги н и н г орқаси га зарба бераётганим да, мўлжалдан озгина 
адаш ибм ан. Т ом и ри ёри ли б кетди.
К ар атэч и л арн и н г навбатдаги гуруҳи мени қурш агани- 
д а калта и ш тон уларни тўхтатди. У ни н г овози н и эш итган 
о қ як так л и л ар н и н г ҳам м аси аввалги ж ой лари га бориб
197

---

туриш ди. Б и р о қ кўзларидан ўт чақн ар, қуйиб берса, мени 
ти лкалаб таш дагудек ш аш тлари бор эди.
— С ен м енга ёк ди н г, — деди калта иш тон ёни м га 
келиб, — бопладинг. Т ўғрироғи, ш арм анда қилдинг. А л­
батта, буни н г учун сен айбдор эм ассан . М анави итдан 
тарқаган айбдор.
У ҳассаси билан бўйи и кки метр келадиган, ҳар ел к а­
сига битта одам бемалол ўтирса бўладиган, бур гут кўз, 
қирра бурун, қора белбоғ таққан каратэчи йигитни кўрсат- 
ди. Худди шу маҳал тан соқ чи л ард ан бири югуриб ун и н г 
ёнига келди-да, қўлига тўппонча тутқазди. М ен уни тўхтат- 
моқчи бўлдим, б и р о қ оғиз очиш га улгурмасим дан калта 
иш тон басавлат йигитга тўп п он ч аси н и тўғрилаб теп ки н и
боси б юборди. У мрим б и н о бўлиб одам тан аси д ан қон 
ф авворадай оти либ ч и қ қ ан и н и б ири н чи кўриш им . Ў қ 
й и ги тн и н г н а қ ю рагини теш иб ўтди, ш екилли, қон р ези ­
на ичакдан сув пуркагандай отилди. К алта и ш то н н и н г 
кўйлаги ҳам қ и п -қ и зи л га бўялди. Бундан ж он и чиқиб 
кетган калта и ш тон ян а тўрт маротаба унга қарата ў қ
узд и. У ни н г важоҳати қўрқин чли эди. М ен б ош қаларни
ҳам отиб таш лаш и дан чўчиётгандим . Ҳ атто ўзим га ўқ 
учиш и м умкин эди. Ахир, бундай одам лар жа>у1 отига 
бир м инса, уларни тўхтатиш қи й и н бўлади. Ҳартугул, 
унга и н соф берди, қўлидаги қуролни четга оти б ю борди- 
да, таш қари га йўналди. М ен эса у н и н г ш отирлари олди - 
га туш дим.
К алта и ш тон қ а тги қ асабий лаш ган э к а н , си гараси ни
чуқур-чуқур тортарди. А ф тидан, яқ и н орада бундай ю тқ- 
азм аган бўлса керак.
— С ен ним а м ақсадда келдинг? — сўради у ён и га 
б ориш им билан.
— Ҳеч қан ақан ги м ақсадим йўқ, ш унчаки ўтиб кетаёт­
ган эди м , — ж авоб қи лди м мен.
— Ш унчаки дегин. М ен и н г уйим атроф и д а-я? Бу кўча- 
н и н г охири берк. Бу ерда ю риш м ум кин эмас.
— Б и рин чи эш и тиш им .
— Бегонага ўхш айсан.
— У зоқдан келганм ан. С и зн и н г йўлингиздан ўтиш мум-
198

---

ки н эм асли ги н и билм агандим . Ч и рой ли ж ой лар экан , 
айлангим келди.
К алта иш тон ирж айди, бу билан мақтовга суяги йўқли- 
гини билди риб қуйди. М ен и м ча, ан ави олти нуқтали б е­
корга буни н г атроф и да ўралаш иб ю рм аган. О ж и з ж ой и - 
ни топ ган ва ф ой далан и ш ниятида.
— Бунақанги ж ой ер ю зида битта, так рори йўқ, — деб 
хурсандлигини ян ад а о ш к ор қи лди калта иш тон.
— Ш уни билган и м учун ҳам келдим -да. Эгаси ҳеч 
бўлм аганда том ош а қи лиш га рухсат берар.
— С ен менга ёқиб қолдинг. И см и н г нима?
— Н арм акур, — дедим каллам га келган б ири н чи сўзни 
айтиб, тўғриси, и см и м н и ай ти ш н и яти м й ў қ эди.
— Т уш унм адим , — деди у п еш о н аси н и ти ри ш ти ри б , 
— ҳеч бунақан ги исм ни эш и тм аган эк ан м ан , м и ллати нг 
ним а ўзи?
Би роз каловландим . Ў збеклигим ни о ш к ор қи л сам м и - 
йўқм и, деган ўйга бордим.
— Н им а, эси н гд ан чи қари б қўйдингм и?
— Й ў—ўқ, — дедим чўзиб, — мен асли битта миллат 
вакили эм асм ан . Ш унга қайси б и р и н и айтсам экан деган 
хаёлда эдим. М айли, отам тараф дан барлос.
— Қ и зи қ м иллати нг бор эк ан , м ен и н г исм им Ж иваку. 
М ана, тан и ш и б ҳам олдик. Хўш, кели ш гани м и здай м е н ­
га хизм ат қи ласанм и эн д и ? Айтиб қўяй и н , ҳали бирорта 
одам текш и рувларси з олин м аган . С ен б и ри н чи бўлаяп- 
сан , бу жуда катта ran. Я н а тўғридан-тўғри м енга тан - 
соқчи бўласан. Д ем акки , ки м ли гин гн и билм асдан туриб 
ж он и м н и қўлингга то п ш и раяп м ан . Хўш , н и м а дей сан ?
У ай н и кўнглим даги гапни айтган эди. Л ек и н так л и ф - 
ни бирдан и га қабул қи лолм асди м . Буни ун и н г ўзи ҳам 
сезиб турарди. Ш у боис, ж авоби м н и кутиб ўтирмасдан:
— Бир кун мухлат, ўйлаб кўрарсан, — деди.
— Тўғри йўл шу, менимча.
— Аравага к и м н и ди р ортиб ю рганингдан кўра ёним да 
к а й ф -саф о қи либ яш аган и н гга ним а етсин? Ҳ а, эсим дан 
чиқай дебди. С ен ш унча истеъдодинг билан арава тортиб 
ю рсанг, яраш м айди . У ни ан ави залда чўзилиб қолганлар 
тортсин.
199

---

Ш у билан Ж и ваку и кк а ла м и зн и н г суҳбатимиз тугади. 
У аж дарбош ли ҳассасини бир кўтариб қўйди-да, ортига 
бурилиб қасрга ки ри б кетди. М ени д арвозагача тансок,- 
чилар кузатиб қўйиш ди. Кўчада эса қоровуллардан бири 
ён чўнтагидан бир даста бели букилм аган юз купю ралик 
доллар чи қари б берди.
— К ерак эм ас, — дедим у н и н г қўлини итариб, — мен 
пул учун келганим йўқ.
— М ен и н г ти р и к ю ри ш и м н и истай си зм и ? — деди у 
б ироз ранги оқариб.
— Н им айди?
— О лм асангиз, м ени ўлдириш ади.
Д ем ак, о ли ш и м шарт. Бу, таб и и й ки , м ени Ж ивакуга 
қарам қилиб қўяди. Л ек и н шу билан бирга унга янада 
яқин лаш ам ан -ку!
П улни чўнтагим га солдим -да:
— Раҳм атим ни еткази б қўй и ш н и эси н ги зд ан ч и қар- 
м ассиз, — дедим ж илм айиб.
Ж и вакун и н г қароргоҳидан б и роз узокдаш ган им да ор- 
тим дан кузатиш аётгани н и п ай қаб қолдим . Ш ундай бўли- 
ш ини кўнглим сезганди. А даш мабман. “ Ш ош м ай тур, 
паразит, пойлаб ю риш қан ақа бўли ш и н и бир кўрсатиб 
қ ў я й и н ” , деб ўйладим, ва яш и р и н и ш га қулай ж ой қи д и - 
ра бош ладим . Бу ерларда “ й ўқол и б ” қоли ш ҳеч гапмас, 
бир лаҳза кўздан қочи рсан г там ом , қайтиб топ олм ай сан . 
Ч унки чумолидай ҳамма ёқ н и одам босган.
Йўл бўйидаги қаҳвахоналардан бири га кирдим . Аввал 
ҳам бу ерда бир и к к и -м ар та туш ли к қи лгандим . Бу ж ой - 
н и н г и кки та эш и ги бор. Битгасидан ки ри б и к к и н ч и си - 
дан , орқа том он и дан ч и қ и б кетавери ш и нг м ум кин. Ш у 
ерда орқам дан кузатиб келаётганлар л ақ қ а туш иш ди. М е­
ним ча, ян а битта э ш и к б орли ги ни улар били ш м аса ке­
рак, б и ли ш са-д а эсларидан ч и қ қ ан , чоғи. Аввалига: “ М е­
н и н г ч и қ и ш и м н и кутиб туравериш син. Қ ан и , қан ч а ку- 
ти ш ар к ан ?” — деб ўйлаган эдим. С ўнг н и яти м дан қайт- 
дим . С еки н қаҳвахонадан кўзларини узмай турган и к к и ­
та й и ги тн и н г ортидан б орди м -да, бараварига и ккаласи н и
ҳам қўлидан уш ладим. Бечоралар чўчиб туш иш ди.
200

---

— М ен ортим дан кузатадиганларни ём он кўрам ан, — 
дед им уларга.
И к к и си н и н г \а м ранги ўзгарди.
— К ечираси з, б и з си зн и тан и м ай м и з, ш унчаки туриб- 
м и з бу ерда, тан и ш и м и з келиш и керак эди, — деди чап 
тараф им даги йигит.
— Ш унақам и? М айли, унда кутаверинглар. Л ек и н мен 
си зларн и огохлантирдим. К елиш дик-а!
Аслида уларни ўш а ж о й н и н г ўзида бир ёкди қилиб 
кетиш им керак эди. Ч унки улар б ари би р ортим дан ту- 
ш иш ади. И кки юз қадам ю рар-ю рм ас бунга ам ин бўлдим. 
Ж ахлим чикди. Ж и ваку билан ҳам м а н арсани кели ш и б 
олган бўлсак, буларга бал о борм и?
Бу саф ар м уш ук-си чқон ўйнаб ўтирмадим. Ш артта ор- 
тим га ўгирилиб улар том он тўғри боравердим . Кузатув- 
чилар мени кўриш лари б и л ан , ўзларини худди гаплаш а- 
ётган одамлардай тутиш ди. Ё н лари га ети ш и м билан, ҳеч 
қан ақан ги гап -сўзси з, б и р и н и н г ж игарига, и кк и н ч и си - 
н и н г жагига зарба бердим . Улар м ендан буни кутиш м а- 
ганди. К елиб, бизга: ортим дан кузатганларни ём он кўра- 
ман, деб айтади -ю , я н а изига қайтади , деган хаёлга бо- 
риш ган. Ш у боис, зарба тегиш и билан и к ки си ям ерга 
гурсиллаб й иқилди. Б и р и н и н г да ми ч иқм ай қолди, и к- 
ки н чи си эса туриш га харакат қи л а бош лади. О рқа м ия- 
сига муш т туш и рган дим , ж и м и б қолди. Албатта, бу воқеа 
жуда тез содир бўлди, шу боис, гарчи йўлак гавжум эса- 
да, одам лар тўп лан иш га улгуриш мади.
Анча ж ойгача асаб им ни ж иловлай олм ай, ичим да сўки- 
ниб кетдим.
Уйга яқи н л аш ган сайи н негадир кўнглим ғаш ланавер- 
ди. “ И ш қи ли б , Рена ти нч б ў л си н -д а” , деган хаёлга бор- 
дим . Қ адам им ни тезлатдим . Бунга хам қаноат қилм ай, 
ю гуриш га туш дим.
Э ш и к н и очган иж арачи аёлн и н г ю зида бир дунё таш - 
виш . У мен га қараб ҳали гап и риш га улгурмай, и н ф а г а н
товуш эш итилди. Ю рагим ш иғ этиб кетди -ю , ўзим ни 
ич кари га урдим. Уй тўрида каравот устида Рена и н қ и л - 
лаб ётар эди. У мен том он га қараб, ж илм айди. Ёнига 
бориб ти з чўкканча:
201

---

— Ҳ ам м аси яхш и бўлади, — дедим , бош қа ran топ ол - 
м аганим дан кейин.
У бош и н и қи м и рлати б тасдиқлади.
Бунгача иж арачи хотин ортим дан етиб келди.
— Д ўхтирга олиб борай ли к, — д ея унга ю зландим.
— Ҳ уж ж атларинг й ў қ экан . Қ ўйиш м айди. М ен и н г ҳам 
бош им балога қолиб кетади. И лгари б и р -и к к и марта д о - 
ял и к қилган м ан ўзим. Бош том он и га ўт.
Я қи н о д ам и н гн и н г қ и й н али ш и н и кўриш дан о р ти қ азоб 
бўлмаса керак. Ренага қўш илиш иб туққандай бўлдим ўзим 
ҳам. Б и р -и к к и марта б ақи ри б ю борган им н и сезм ай ҳам 
қолдим.
Н иҳоят ч ақ ало қ н и н г ч и н қи р ган и эш итилди.
— Ўғил! — деди и ж арачи кам п и р ш одон қи й қ и р и б ва 
болани қўлига олиб аввал ю қорига кўтарди, сўнг Р ен а- 
н и н г қорни устига б и р неча д ақи қага қўйиб қўйди. К ей ­
ин гўдакни о п п о қ чойш аб б илан яхш илаб артиб, оғзи ни
о н аси н и н г кўкрагига тутди. Гўдак эм а бош лади...
Болани кўтариб б ош қа хонага ўтдим. У кўзчаларини 
юмиб ухларди. К им га ўхш аш лигини билиш учун роса 
терм илдим . Л еки н у ўзидан бўлакка ўхш амас эди.
Рена қ атги қ чарчаган эк ан , уч соатлар ухлади. Шу 
куни и ккалам и з ҳам бахтли эди к. Ф ақ ат яхш и н арсалар- 
дан гаплаш ар, ч ақалоқ қа у ўзларида урф бўлган исм , мен 
ўзбекона исм қидирардик.
— Б арибир энди б и зн и н г юртда яш ай м и з, исм и ғалати 
бўлса ҳамма кулади. Я хш и си Ёдгор қўяйли к, — дедим 
ф и к р и м и з бир ж ой дан чиқаверм агач.
— М аъноси ним а? — сўради у.
— Бизга сен яш аган оролдан ёдгорлик. Ўша оролни
эслатиб туради.
Рена ўйга толди. Бироздан к ей и н ю зига табассум югу- 
риб, бош и н и қи м и рлати б р ози л и ги н и билдирди.
Эртасига, Ж иваку билан келиш ганим издай, унинг ёнига 
б орди м (Р е н а га қ а ё қ қ а кетаётган л и ги м н и ай тм ад и м . 
Ҳ озирча билм ай тургани маъқул. Ў йланиб сути қочиб 
кетм асин тағин). Аввалдан тай и нлаган бўлса керак, унинг 
қоровуллари гап-сўзсиз ки равери ш и м га рухсат бериш ди. 
Қ аср ён и га етгуним ча б ирорта тан соқ чи мени тўхтатма-
202

---

д и, қаёққ а б ораяп сан, деб сўраш м ади ҳам. Худди ўз уй- 
имда ю ргандай, атроф и и том ош а қи либ бемалол кета- 
вердим. Ф ақ ат қаср ён и да, олди н ги саф арги дай, и кки та 
й игит б о ш д ан -о ёқ текш и рди . К ей ин б и роз кутиб тури- 
ш и м н и сўраш ди.
Й иги рм а дақи қалардан кейи н ичкари дан Ж и ваку чи- 
қиб келди. К ўрин и ш и ўш а-ўш а. М ен билан и л и қ сўраш - 
ганидан кей и н , сайрга так ли ф қилди.
— С ен , — деди у ён м а-ён ю риб кетаётиб, — яхш и 
ури ш аркан сан . Л ек и н кўн глин г бўш. М ен бунақаларни 
кечирм айм ан. Й ў қ қилиш керак д ед им м и, дем ак, айтга- 
ним юз ф о и з баж арили ш и шарт. Чала бўлса, к еч и р м ай ­
ман.
— Ҳар қалай, янгим ан. Кўп нарсани ўрганиш им га тўғри 
келади.
— Гапинг тўғри, ш ун и нг учун и кки кун даре оласан. 
Ҳ ов анавидан.
М ен у кўрсатган том он га қарадим. Бош ига ш ляп а ки й - 
ган, қорн и хиёл ч и қ қ ан , қора ко стю м -ш и м л и ки ш и эл- 
л и к қадам ча нари да б и з том он дан кўзини узм ай қараб 
турарди. Бу кечаги кў й л аги н и н г устида олти нуқтаси 
бўлган, кўзлари ай ёр боқувчи одам эди. М ен унга бирров 
назар таш лаб қўйдим.
— К им сенга устозли к қилган? — сўради Ж иваку.
— У ўлган.
— А фсус, сенга ўхш аганлар м енга кўп керак.
Ж и ваку тўхтаб, аж дарбош ҳассаси билан ерга н и м ан и -
д и р чиза бош лади. М ен атроф и и бир қур назардан ўтказ- 
дим . Ё н ги н ам и зд а и кки туп арча дарахти бор. Олти нуқ- 
тали ки м са кўринм ай қолибди... К ўнглим н и м ан и д и р сез- 
ди.
— А кдли болага ўхш айсан, — деб Ж и ваку м енга ю з- 
ланди.
Худди шу маҳал арча ортидан калта ш им ки й ган , дев- 
қом ат н е ф ч и қ ди -д а, Ж и вакуга қарата н им адир отди. 
М ен отилган н арсани мўлжалга етм асидан ҳавода илиб 
олдим. Қ арасам , пичоқ. Н егрн и н г ўзига улоқтирдим . У 
ҳам ч аққ он й и ги т экан . Э н гаш иб қоли б п и ч оқн и ўтказиб 
юборди ва ҳавода сакраб айланиб м енинг рўпарамда пайдо
203

---

бўлди. А йлан иб ун и н г оёк^ари га теп м оқчи бўлдим. У 
ян а маҳоратини кўрсатди, вақтида сакради . Ш ундан кей ­
ин ян а м ен и н г тўртта зарбам бекор кетди. Т ўғриси, б и ­
роз ҳаяж онландим . Б унақа бўлиш и м ум кин эм ас. Н и м а- 
дадир хато қилаётгандай эдим. Бесамар ҳаракатимдан негр 
кулди ва ўзи ҳамла қи лиш га ўтди. Бир марта о ё қ зарбаси 
кўкрагим га тегди. А на ш ундан кейи н м ени ки қўзиди, уч 
қадамча ортга ч еки н ди м . М ен и уриб таш лаш и га кўзи 
етган негр бор кучи б илан таш ланди. Худди шу пайтда 
ю қорига сакраб ён лам аси га ай л ан д и м -д а р ақ и б и м н и н г 
о ч и қ қолган баш араси га тепдим . У й и қ и лм ади -ю , леки н
гандираклаб кетди. Бундан ф ой дал ан м асли к хато сана- 
ларди. К екирдагига муш т туш ирдим . У чинчи зарб ан и эса 
и кки қ о ш и н и н г ўртасига бердим ва душ м ани м қулади.
— Ўлдир! — деди Ж иваку.
— О згина қи й н алси н . Ж он и н ги зга қасд қилган одам - 
н и н г осо н ги н а ж он таслим қ и ли ш и н и истам ай м ан . Ш ун- 
доғам ўлади, унгача азоб лан си н , — дедим мен ва гўё ҳеч 
нарса содир бўлм агандай Ж и в ак у н и н г ён и га бордим.
Бу ер н и н г ҳатто осм он и д ан қуш лар ҳам ю рак ҳовучлаб 
учади. Албатта, негр йигит, Ж и вакун и н г ж он и га қасд 
қилиш учун келгани йўқ. У лоқтиргани ҳам оддий ёғоч. 
Ф ақ ат п и ч о қ ш аклида.
С ин овдан м уваф ф ақи ятли ўтганим Ж ивакуни хурсанд 
қилди. А ммо у ҳали си н ови и бас қи л м аган и н и и ч-и ч и м - 
д ан сезиб турардим.
— С енга, — деди у ҳассасин и кўкрагим га тек ки зи б , — 
бояги н а ай тдим , гапим и кки бўлиш и м ум кин эм ас. Ж а- 
зога л ой и қсан .
Мен дарров ўзим ни бир қадам орқага олдим. Кутга- 
ним содир бўлди. Ҳ ассан и н г учидан б и р қаричча кела- 
диган ўткир тиғ чиқди. Агар ж ой и м дан қи м и рлам ага- 
ним да, у кўкрагим ни теш иб ки рар эди.
— Сен! — деди қош ларин и чим и рган Ж иваку. — Мен 
учун ўлиш гаям тай ёр бўли ш и н г керак.
— Л ек и н бекорга эм ас. С и з ҳали м ендан тан соқчи
бўлиш га рози -р о зи м асли ги м н и сўраган ин ги з йўқ.
— Н им ага бунақа д еяп сан ? М ен и нг итим бўлиш гаям 
ж о н -ж о н деб рози бўладиганлар қанча...
204

---

— Э ҳтимол, леки н мен эмас.
— Ў ж ар э к а н с а н . Қ аҳ р л ан са м ў л и б к е т и ш и н гд а н
қурқм ай санм и ? М ен билан торти ш ган ларн и ём он кўра- 
ман.
— Ақпли одам сиз, ж а \л и н ги з ч и қ қан д а ҳам керакли 
одам ларн и си й л аш н и биласиз.
— Бу саф ар ҳам ом он қолдинг. Ю р, мен сенга си й л ан - 
ганларни кўрсатам ан.
Б из қаср н и н г орқа том он и га ўтдик. Кўриб одам н и н г 
кўзи қувнайди: чиройли қилиб қи рқи лган дарахтлар, кўм- 
кўк м айса, оти либ турган ф авворалар, р ан г-б аран г очил- 
ган гуллар, уларн и н г ш акли, қуш ларн и н г сайраш лари — 
бундан ортиғи бўлмаса керак. Битта кара 
b o t h
и таш қ ар и - 
га олиб ч иқиб, кўзингни ю миб, маза қи либ хаёл суриб 
ётсанг. Л о ф қи либ айтганда, ўн йилга ёш арасан , мен 
каф ил. Н егр билан ури ш ган и м , Ж и в акун и н г қўпол гап- 
лари зумда хаёлимдан кўтарилди. К ўкрагим ни тўлдириб 
наф ас ол ар кан м ан , ўзгача роҳатни туйдим.
— М анави д арахтн и нг н ом и н и биласан м и ? — сўраб 
қолди бироз ю рган им издан кейи н Ж иваку.
— Кўрмаган экан м ан , — ж авоб қилдим соддалик б и ­
лан.
— А ф рикадан олиб келганм ан. А қлли дарахт. Ҳатто 
ости кавланган бўлсаям кўкариб кетаверади, ўзиям роса 
м ан зарал и , тўғрими?
— Ч и рой ли экан.
— Ч иройли... Ч и рой ли , — дея Ж и ваку гап и м н и так - 
рорларкан, п астқам ги н а, ер бағирлаб ўсган дарахт ёнига 
бориб, баргини уш лади ва менга ю зланиб деди: — Ч и - 
ройда ran кўп. Одам ни мах^иё қи л ад и -ю , л ек и н ҳийласи 
ж ар га қулатиш и \а м мумкин.
Ж иваку гапини тугатиш и билан дарахт ж ойидан қўзгал­
ди. М ен ниҳоятда ҳайратландим , ам м о буни сезди рм ас- 
л и к учун ўзим ни бепарво тутди м. Д арахт сурилди, ости - 
д ан қопқоҚ (йўллардаги кан али зац и я оғзи ни беки ти б ту­
ру вч и пўлат қ о п қо қ қа ўхшаб кетади) кўтарилиб, ўз-ўзи - 
дан очилди.
Биз ер ости га туш дик. Бу ердаги м анзара ҳам тепада- 
гидан қолиш м айди. А квариум ларда турли-тум ан б ал и қ-
205

---

л ар сузиб юр и бди, деворга к атта-к и ч и к , ҳар хил м анза- 
ралар, одам ларн и н г суратлари ч изи лган картин алар оси л- 
ган. Қ изи ғи , на акварум лар ва на картин алар тарти б б и ­
лан оси лган , бари п ала-п арти ш қалаб таш ланган. Ер ости 
“ кўргазма зал и ” н и н г ҳам бир ж ой и тор, б и р ж ойи кенг 
эди. У муман, ҳам м асини чамалаб кўрсангиз, б и рор уч 
сотихча чиқади.
— М ен, — деди Ж иваку ти рж ай и б, — шу ерга туш сам 
дам олам ан. Т абиатда тарти б бўлм айди. М ан ави бал и қ- 
лар билан картиналардай ай қ аш -у й қ аш бўлиш и лозим . 
Бу ф алсаф а. М ен и нг ф алсаф ам . Қ алай, сенга ёқди м и ?
— Ҳа, — дедим б ош и м н и си лки б, — ф ақ ат б и р нарса- 
га туш ун м аяп м ан . Т ан со қ ч и н ги з бўладиган болага булар- 
ни кўрсати ш н и н г ним а кераги бор?
Ж и в ак у н и н г баш араси тун длаш ди, менга ўқрайи б, ҳас- 
саси н и дўқиллатиб ерга урди.
— Н и м а бўлса бўлсин, — деди у кўрсаткич б арм огини 
ю қорига қилиб, — б и р о қ санъ атн и қадрлаш керак. Бу- 
н и н г учун одам севи ш н и билм оги лозим .
Т ўғриси, ун и н г бу гаплари ўзига мутлақо яраш м ас эди. 
М ен и н г устозим гап и рси н эди, б ош қалар гап и рси н эди 
— уларга яраш арди. Л еки н бу ж аллод н и н г огзидан буна- 
қанги гаплар ч и қ са эн сан г қотаркан.
— Э кскурсия ту гад и, — деди Ж и ваку, — ю қорига чи- 
қамиз.
Тепада ун и н г бир йўла ўнта тан со қ ч и си турарди. Ҳ ам - 
м аси н и н г қўлида тўппонча. Ч и қи ш и м би лан қўлларида- 
ги матоҳни м енга қаратиш ди.
— Буниси энд и нега керак? — дедим Ж и вакуга қараб.
— Туш униб оласан. А кди н г балодай э к а н -к у , — деб 
\и р и н гл ад и Ж и ваку ва қаср том он кетди. Ш отирлари 
турткилаш иб у н и н г ортидан ю ри ш и м н и айтиш ди.
Қ асрн и н г орқа том он и даги эш и кд ан ки рд ик. О ё қ о с ­
тига м армар ётқи зи лган , девори тў қ қизил рангга бўял- 
ганди. Ҳ авоси ҳам ғалати, н аф асн и бўғади.
Ж и ваку тўғрига ю риб бориб қ о п -қ о р а эш и к н и очди. 
У н и н г ортидан мен ҳам кирдим . К ирд и м -у, даҳш атга 
туш дим. Бу ерда куни кеча м ен билан уриш ган каратэчи
206

---

й игитлар ва таш қари да Ж и вакуга ҳам ла қилган н егрн и н г 
мурдаси ётарди.
— Гуноҳи менга ю тқазганим и? — дедим ўликлардан 
кўз узмай.
— Б и ларкан сан , д ем ак, мен ю тқазиш ни истам айм ан. 
Кел бу ёқ қа, — деб у ҳассасини дўқиллатганча девор 
ёнидаги и кки та курсидан б и ри га ўтирди. И к ки н ч и си д ан
мен ж ой олдим.
— Бу том ош а ҳам м асидан ҳам сен учун қи зи қ, албатта, 
— дея Ж и ваку ҳ ассаси н и н г б о ш и н и силади. Ш у маҳал 
белим билан кўкраги м н и н г устидан қали н кам ар ўтиб, 
мени бутунлай қи м и рлатм ай қўйди. Биз билан хонага 
Ж и вакун и н г и кки та тан соқчи си кирганди. Б оглан ган им - 
дан кейин таш қаридагиларнинг ҳам маси кириш ди. О ёкда- 
ри м н и тем и р қутига маҳкам лаш ди. Қ ўлларим эса курси- 
н и н г суянчиғига богланди. Б ош и м га сим тўр ки й д и ри ш - 
ди. Хуллас, Ж и ваку мени л аққ а туш ирган ва электр сто- 
лига ўтқазганди.
— А йбларингни тан оласанм и? — сўради Ж и ваку ўрн и- 
дан туриб ш отирлари тутқазган си гарани лабига қи сти - 
рар экан .
— Ўзим ҳам н им а гуноҳ қилган э к ан м ан , деб ўй лан а- 
яп м ан , — ж авоб қилдим ж илм айиб.
— Гапим и кки бўлм асин д еган д им -а? Л еки н сен ба- 
ж арм адинг. М ен билан қандай гап лаш и ш н и билм адинг... 
Ш уни н г ўзи бем алол сени ўлимга тортадиган иш бўлди. 
Т аш қари д а ҳам осо н ги н а й ўқотиш им м ум кин эди сени. 
А мм о тез ўлиб кети ш и н гн и истам адим . Аввал ки ч и к р о қ
кучланиш даги то к н и н г м азаси н и тортасан , худди м ана- 
вилардай, — деб ўлиб ётган й иги тларн и кўрсатди у, — 
сўнг қувватни кўпайтирам из.
М ен и н г рўпарам га ш отирлар курси қўйиш ди, Ж и ваку 
унга ўтирди-да, қўлига қанд ай д ир қора матоҳни олди. 
У ни н г катталиги сигарета қутисидай келар, устида битта 
қизил ва битта кўк тугмачаси бор, теп асидан бир қарич- 
ча сим и ч и қ и б турарди. Ж и ваку б арм оги н и кўк рангли 
тугм ачан и нг устига қўйди.
Агар бу аҳволи м ни оқсоқол кўрганида б орм и , мени 
ўзи уриб ўлдириб қўя қоларди. Ахир шу дараж ага етгу-
207

---

н им ча озм унча тер тўкдим и?.. Ҳа, оқсоқол \ а қ экан , 
ҳали п иш иб етилм аган экан м ан . М ана, Ж и в ак у н и н г од- 
д и й ги н а ҳийласига л аққ а туш дим. Л еки н унга ҳам қойил, 
аввал ҳам ма ёқн и том ош а қилди ри б, кейи н м ени ажал 
курсисига ўтқазди. Э нди тугм ани б осад и -ю , ҳаммаси та- 
мом...
Ренага и ш он ам ан . Бир ўзи бемалол болани катта қило- 
лади. Э ҳтимол, оролга — қар и н д о ш л ар и н и н г ён и га \а м
бориб олар. Б и р о қ алам қи ладигани , мен қи ш лоғи м н и
бош қа кўрм аслигим эди.
А ъзойи баданим да қ алти р о қ турди. Кўз олдим қорон ғ- 
илаш иб, ҳеч н арсани кўрмай қолдим . Ш у ҳолатимда ҳам 
ўлим им ни ўйладим . Бу саф ар қўрқув б осм ади , балки 
ўл и м н и н г ш акл -ш ам ой и л и қ и зи қ туйилди...
Ю зимга тек кан муздай сувдан кўзим очили б кетди. 
М ен ухлагандай эдим , шу боис гарангсидим . А троф им да 
безрай и б турган одам ларни энди кўраётгандай ти ки лди м . 
Ж иваку секи н ён и м га келди. Ў ш ш айди. Бурним га черт- 
ди:
— Қ алай сан, қақрам он?
Ж авоб қилм адим . Н аф рат билан ти ки лди м унга.
— Ҳ ай, ҳай, — у елкам га урди, — озги на ҳазилниям
кўтаролм адингм и? Қ ан и, буни бўш атинглар.
Э лектр столидан турганим дан к ей и н \а м б ош и м ган- 
гиб турар, вужудимда ҳ орғи н ли к бор эди.
Уйга кетдим. Т ўғрироғи, Ж иваку эртагача отдай бўлиб 
кети ш и м н и , си н овд ан м уваф ф ақи ятли ўтганим ни айтга- 
нидан сўнг ш отирларига олиб бориб қўй и ш н и буюрди. 
М ен эса бир о з ўзимга келиб ол и ш и м н и баҳона қилиб 
ярим йўлда туш иб қолдим . “Л ай ч а”л ар кўн и ш м ади -ю , 
пўписага ўтиб, м анзи лни а н и қ ай тм аган им дан сўн г н ои - 
лож м аш и нани тўхтатиш ди. Бу пайтда атроф га қорон ғи - 
л и к этаги ни ёй ган , кўчада одам лар ҳам си й раклаш ган ди .
Б илам ан, Ж иваку буларга у й и м н и н г қаердалигини б и - 
ли б кели ш н и ҳам ю клаган. Кеча ортим дан пойлаб ю р- 
ган ларн ин г ҳам м ақсади шу эд и , назарим да. Ш уни н г 
учун қ и н ғ и р -қ и й ш и қ йўллардан ю рдим , йўл бўйидаги 
дўконларга ҳам бир неча марта ки ри б чиқди м . Хуллас, 
ортим дан пойлаб ю рганларни (уларни а н и қ кўрм адим-у,
208

---

л ек и н гумоним бор эди) адаш тириб, уйга ки ри б боргу- 
н им ча вақт алламаҳал бўлиб кетди.
Э ш и к н и Рена очди.
— У хламадингми? — сўрадим ю зидан ўпиб қўяркан - 
ман.
— Қ аерда эдинг? — деди у саволим га ж авоб бермай.
— О згина иш ларим...
— Нега р ан ги н г б унчалик оқарган , ти нч ликм и ?
— Куп ю рганим учундир балки...
— И лтим ос қи лам ан, ҳеч н арсани яш и рм а, мен сени 
қандай ш ароитда қандай аҳволга туш и ш и н гн и яхш и б и ­
лам ан. Агар м ендан яш иради ган си р и н г бўлса ўзим ни 
кечи ролм ай м ан. А хир, мен сен и деб ҳам ма нарсадан воз 
кечдим. Ш ундай огир бир ш ароитда сен и н г н и м ан иди р 
яш и р и ш и н гн и кўтаролмайман!
У гапира туриб титраб кетди. М ен Р ен ан и ҳеч қачон 
бундай аҳволга туш м аса керак, деб ўйлардим. У э р к ак - 
лардан ҳам б ард ош лироқдек туйилар эди, хаёлимда. Ада- 
ш ибм ан , унда ҳам аёл қалби бор экан . У нга ҳам йиглаш , 
изтироб чеки ш , севиш ва кутиш ёт эм аскан.
У ни багрим га босдим, ю з-кўзларидан ўпдим. Сўнг кўта- 
риб олди м -да, к и ч ки н аги н а хонам издаги каравот устига 
ётқ и зи б , ўзим ён и га ўтирдим.
— М ени деб қ и й н али ш и н гн и и стам айм ан. В азиф анг 
— болага қараш . К ўчани н г м уам м оси эса м ен и н г зи м - 
мамда. К ели ш дикм и? — дедим.
— Й ўқ, — бош чайқади у, — и ккалам и зн и ки . Чунки 
б и зн и н г ҳеч ки м и м и з йўқ.
— Бунча акдли сан ?
— Гапни ай лан ти рм а, н им а бўлди, ҳам м аси н и гапириб 
бер.
М ен бўлиб ўтган воқеалардан Р ен ан и н г хабардор бўли- 
ш и н и истамасдим. Я қи нд а бўш анди, асабий лаш и ш и мум- 
кинм ас. Л ек и н у н и н г қи стовларидан ке й и н ҳам м асини 
о ч и қ -о й д и н айтм асам , мени ём он йўлга ки ри б қолди, 
деган гумонга бори ш и ҳам мумкин. Ш уларни ўйлаб, унинг 
сочи ни ўйнаган кўйи Ж и ваку тўғрисида сўзладим.
— О сон бўлм айди, — деди Рена гап лари м н и қулоқ
1 4-08-531
209

---

қоқм ай эш и тган и д ан сўнг. — М ак кор одам экан . Эҳтиёт 
бўли ш и н г керак.
— А сосийси, ютдим. У ўзича зўр ж ойларни менга кўрса- 
тиб, сўнг электр столига ўтқазиб, қудратини кўрсатиб 
қўйм оқчи бўлди. Л ек и н ун и н г и ни га к и ри б ол ган им ни , 
бир кун бош ига кўп таш ви ш к елти ри ш и м н и ҳатто ўйлаб 
ҳам кўрмади. О дамхўрларда қасдим бор. Н асиб бўлса, 
уларни таг-том и ри билан й ў қ қи л и б ю бораман.
— М ен эса, — дея белим дан қучди Рена, — сендан 
хавотирдам ан. Ёрдам беролм аётганим алам қилади.
— Ўзим эп л ай м ан , худо xojyiaca.
М енга Ж и вакун и уйдан таш қари га ч и қ қан и д ан сўнг 
қўрикутаб ю риш топ ш и ри лд и . Ш у боис учинчи марта 
у н и н г қасрига киролм адим . Д арвозадаги қоровуллар б и ­
лан кун бўйи ўтирдим. Ж и вакун и н г бугун ҳеч қаерга 
ч иқм асли ги маълум бўлгач, қош қорайганда уйга қайт- 
дим . Ж и в ак у н и н г қўли мен ўйлаганим дан кўра ан ч а узун 
экан . Буни хи зм ати м н и нг ўн ин чи куни билдим. Уни пор- 
тга кузатиб бордим . Қ ан дайди р ази з м еҳм они келиш и 
керак экан (Ж и вак ун и н г ким билан учраш и ш и , унинг 
ён и га ким келиш и ҳақида бизга маълумот берилм асди). 
Д и қ қ ат билан атроф и и кузатиб турганим да пароходдан 
бош ига саватдай ш ляпа кийган, кийим лари оп п оқ, бўйни- 
га я л ти р о қ б и р н и м а осиб олган, бўйчан бир негр туш иб 
кела бош лади. Ж иваку ун и н г и стиқболига ч и қ и б , қучоқ- 
л аш и б кўриш ди. Бир о з гаплаш гач (улар и нгли з ти лида 
сўзлаш иш арди, мен ай ри м ж ум лаларни ги на и лғаётган- 
д и м ), м аш и нага так л и ф қилди.
М еҳм онни ш аҳар таш қари си га, Ж и в ак у н и н г дала ҳов- 
ли си га олиб б ориш ди. Аввал м аиш атб озли к бўлди. Егу- 
лигу и чки л и кларн и тўкиб таш лаш ди. Т ан ас и н и н г икки 
ж о й и ги н а қилдай инги чка и плар билан б еки ти лган қи з- 
л ар хизматда. У ларни н г орасида с а р и қ сочли европ али к- 
лардан торти б негрларгача бор. Б и р о қ стол атроф и даги - 
л ар н и н г б иронтаси қи зларга эътибор берм ас (тўкин дас- 
турхон атроф и да Ж и ваку ўзи н и н г и кки та ёрдам чиси — 
улардан б и р и м е н и н г бу ерлард а ю р и ш и м га сабабчи
бўлган олти нуқтали ки ш и ҳамда м еҳм онн и н г ўзига ўхша- 
ган и кки ш ериги ўтирарди), дастурхондаги н о з-н еъ м ат-
210

---

лардан ч и м д и б-чи м д и б тоти н и ш ар ва суҳбатлаш и ш ар д и . 
Суҳбат ш унчалар ж иддий эд и ки , б и р о н таси н и н г юзида, 
озги на бўлсин, табассум алом ати кўринм асди. Ш у б ои с- 
дан ҳам қизлар эркакларга и м кон қадар эҳтиёткорлик 
б и л ан м уом алада б ў ли ш ар д и . М ен бутун вуж удим ни
қулоққа айлантирдим . Қ андай қи либ бўлса-да улар ним а 
ҳакда гап лаш и ш аётган и ни били ш га уриндим.
Ў ш а куни уйга борм адим . Ж иваку қаср ичига к и р и - 
ш имга рухсат берди. Ш ундан билд и м ки , вазият ўта кал- 
тис. К елган меҳмон билан у н и м ан и д и р кели ш а олм аган 
ва у ўта хавфли. Й ўқса, Ж и вакун и қўриклаш бу дараж ада 
кучайтирилм асди.
Гарчи қасрга ил к маротаба к и ри ш и м га қарам асдан , 
ун и н г ичидаги ҳаш аматли безаклар, кўзни олувчи қ ан - 
диллар ва о й н аван д ш каф лардаги турли ш аклли қи м м ат- 
баҳо тош лардан ясалган идиш л ар мени асло ҳайратлан- 
тирм ади. И к к и н ч и қаватда ўта м оҳи рлик билан ясалган 
э ш и к ён и да турди м. Бу ер Ж и вакун и н г ётоги эди. У 
хонага и кки та хоти ни билан ки ри б кетганди. М ен ун и н г 
и кки ж он он ўртасида роҳатланиб ёти ш и н и қўриклаш им
керак. Эрталабгача. Ҳеч ким мени алм аш тирм айди. Ўтир- 
м айм ан, ю рм айм ан. Ҳ атго кўзим ни ю м иш им ҳам мум­
кин эмас. Бош им ни қимирлатмайм ан-у, леки н бирон ж ой- 
ни эъ ти б о р д ан четда қ о л д и р м ай м ан . Б у й р у қ ш ундай 
бўлган.
О чиғи, ки м н и н гд и р и ш рати н и қўри кд ай м ан, деб ўйла- 
маган эдим. Ш у боис, малол келди. А м м о илож қанча, 
м ақсадим га ети ш и м учун чидаш им шарт.
Н иҳоят у зо қ кутил ган тон г отди. Қ аср ичида ф ар р о ш - 
лар гим ирлаб кол и шли. Б и р о к Ж иваку уйгонай демасди. 
М ен 
токатси злан авердим . 
И кки
ки з 
бир 
бўлиб, 
хўж айинни бир ёқди ки либ қўй д и м и ки н , деган хаёлга 
ҳам бордим . Ш ундай бўлиш и ҳам м ум к и н -к у, ки м била- 
д и, балки ан ави н е ф л а р б ирор н и м а ваъда кил и ш ган 
бўлса, ухлаётганда одам ни ўлдириш ним а бўпти? О ғир- 
р о к бир нарса билан бош ига яхш илаб битта туш иради — 
олам гулистон. Наум — олти нуқтали (у билан ҳали та- 
н иш ган им йўк, л ек и н шу ерд аги ларн ин г ўзаро суҳбати- 
дан унинг исм и Наум эк ан л и ги н и билдим. Н егадир бу 
исм тан и ш д ай , ҳам қулоқка як и н ) и кки марта келиб
211

---

кетди. Д ем ак, Ж и в ак у н и н г уй ғонм аётганидан у ҳам хаво- 
тирда. Л ек и н ҳар и кки саф ар ҳам э ш и к н и очиш га \ад д и
сиғмади. Бундан мен баттар ичикдим , чунки Ж иваку ҳали 
м енга ти р и к л ай и н керак эди. И чим ўт буди б ёнаётган 
бир маҳал, ҳартугул, Ж и в ак у н и н г ўзи хонасидан чиқиб 
келди. Бу пайтда соат кундузги ўн бирга яқ и н л аш и б қол- 
ганди.
Туни билан оёқда туриб ч и қ қан л и ги м учун менга уйда 
дам олиш га рухсат бериш ди. Бирок, кети ш н и и стам ас­
дим. Ш у боис, б и р -и к к и та баҳона қи либ кўрдим. Л еки н
унаш м ади. К ечқурун соат еттидан кечи км асдан етиб ке- 
л и ш и м зарурлигини тай и н л аш д и (сўнгги пайтларда Ж и ­
ваку билан мутлақо гаплаш олм асдим . Б уй рук^арн и н г ба- 
ри ни Н аум ни н г ёрдам чиси Рубен орқали олардим . Қ и зи қ
том он и, бош қаларга ҳам Наум ёки Рубен т о п ш и р и қ бе- 
рарди. Ж и вакун и н г ён и да ю радиган ёрдам чилари худди 
қўғирчоққа ўхш арди. Иш бую рилса б аж ариш ар, бош қа 
пай т Ж и в акун и н г атроф и да ўралаш иб ю риш арди).
С ўнгги п ай тларда Р ен ан и н г ҳам к а й ф и я ти йўқдай. 
М ени табассум билан кутиб олса-да, нигоҳида аллақан - 
дай м аъю сли к борде к. Б и р -и к к и марта ундан буни н г са- 
б абини сўрам оқчи бўлдим-у, б и р о қ оғи з очм адим . О ро- 
л и н и соғи н ган ди р, гапириб д и л и н и оғритиб қўйм ай, деб 
ўйладим. Чақалоқ. эса кун сай и н тўлиш иб келаётгандай 
эди. У кўп йиғлам ас, кечаси тинч ухлар, ф ақ ат қорни 
очгандагина ғингш иб қўярди, холос.
К ўнглим хотирж ам , чунки иж арачи аёл уйдан кам д ан - 
кам ҳоллардагина кўчага чиқар, Ёдгорни ўзи н и н г бола- 
сидай яхш и кўрар, Рена эм и зи б бўлиш и билан уни қўлига 
олиб , кўтариб ю рарди. Ҳ атто ч ақ а л о қ ухлаб қолганидаям
қўлидан қўймасди. Бу том он д ан кўнглим тў қ эди.
— У йингга бориш н и яти н г б орм и сени н г? — деди чой 
ичаётганим да Рена менга ти ки либ. — Х аёлим да и ш и нг 
чўзилиб кетгандай.
— К етамиз. Ўзим ҳам қанотим бўлса учиб кетгудай- 
ман. О з қолди...
— Қ асд қи лган л ари н гн и й ўқотган и нг билан \е ч н ар са­
ни ўзгарти ри б ю б оролм ай сан -к у. Э р та р о қ кетган и м и з 
яхш и эм асм и? Т инч яш ардик.
212

---

— Тўғри, леки н уларн и нг уй и н и куйдирм асам , менга 
ўхш аган қ а н ч ад ан -қ ан ч а одам бевақт нобуд бўлиб кета­
ди.
— Биз Худо эм асм и з, қўлим издан келм ай ди ган иш лар 
кўп. А на, б и р марта сени лақи л л ата олиш ди -ку. Я на 
уларн и нг тўрига туш иб қолм асли ги н гга ким каф олат бе- 
ради? У ндан к ей и н м ен и н г орзуларим барбод бўлади. 
Болан г отасиз қолади.
— Ж о н и м , ҳам м асини туш униб турибм ан. Узоги билан 
ян а бир ой чида.
Рена индам ай бош и н и эгди. Ш у ҳолатида у ўзи м и з- 
н и н г қизларга жуда-жуда ўхшаб кетарди. М еҳрим жўш ди, 
уни оҳиста багрим га босдим ...
Ж иваку дала ҳовлисида эди , ўш а ёқ қа бориш им га тўғри 
келди. Ш аҳардан бир соатлик йўл. Ўта сўлим гўша. Ё н и- 
д ан дарё оқади. Ш унақанги со к и н к и , д ар ён и н г оқаётга- 
н ин и сезм ай сан. Бу ерга кели ш и н г билан кай ф и я ти н г 
ҳам кўтарилади. М аза қи либ ай л ан и б ю ргинг келади.
М ан зара худди кечагидай, дарахтлари қую қ, салқин
ж ойга ясатилган узун стол, устида од ам н и н г ж онидан 
б ош қа ҳам ма нарса бор, атроф ида ўш а кечаги олтилик. 
Бугун улар хушчақчақ. Ёнларида туриб, ичкиликлар қуйиб, 
оғи зларин и қам артиб қўяётган қи зл ар н и н г н о зи к белла- 
ридан қучиш ар, чўғдек қ и п -қ и зи л л аб лари дан бўса ол и - 
ш ар, хохолаш иб кулиш арди.
Базму ж ам ш и д тахм инан тунги ўн икки гача давом этди. 
И ч ки ли к н и кўп ичи ш ган и дан стол атроф идаги олти ки - 
ш и н и н г бари маст бўлиб қолди. У ларни дала ҳовлин и нг 
ўзидаги ётоқхоналарга (ҳар б и р и н и алоҳида ётоқхонага) 
ётқиздик.
Эртаси туш га яқ и н Рубен билан кетдим. М аш инага 
ўтирарканм ан, негадир деразадан таш қари н и том ош а қи л- 
гим келди. Ш аҳарн и н г д еярли ўтгиз ф ои зи м енга тан и ш
эди. Билм аган ж ой лари м ҳам ҳайратлантирм ай қўйган. 
Ш у боис, том ош а қилм асдим . А мм о бу саф ар таш қ ар и - 
дан кўзим ни узолмадим. Ўтиб бораётган ж о й лари м и з т а ­
н иш дай туйилаверди. Қ ачон ўтган экан м ан бу ерлардан, 
деб қанча ўйламай, б ари би р эслолм адим . Ф ақ ат м аш и на 
ж ин кўчага бурилганда ю рагим ҳаприқиб кетди. Ахир,
213

---

неча й ил л ар бурун худди шу кўчага м ени сўйиш учун 
олиб келиш ганди-да! Арава судраб ю рган пайтларим бу 
кўчани роса қи д ирганд и м , л ек и н тополм аган м ан.
А троф ии зи й р ак л и к билан кузатдим. Ҳеч б и р нарса 
н азари м дан четда қолм ади. К ўрган ларим ни б и рм а-б и р 
хотирам га ж ойлаб кетавердим . Н и ҳоят м аш и н а 
о й н а - 
вандли дўкон га ўхшаб кетадиган б и н о ён и да тўхтади. 
А даш дим , ш екилли. Ахир у ж ой б ош қача эди. Ҳ озиргача 
кўз ўнгим да турибди. Қ о п -қ о р а эш и к ... Рубен м аш и на- 
д ан туш иб, б и н о ичига к и ри б кетди. “ Ш ош м а, — дея 
ўйладим, — ян а алдан и б қол м ай и н , бу олти нуқтали лар- 
н и н г қўлидан ҳар бало келади. М ен и м ча, ш айтон таъ- 
л и м н и ш улардан олган. Қ илаётган м аккорли клари би- 
р о в н и н г хаёлига келм ай ди ".
Рубен тез қайтди. Э ш и к н и очиб, м енга бир о з т и к и ­
л и б турди-да:
— Туш , — деди.
— Т и н ч л и км и ? — сўрадим ўзим ни гўлликка солиб.
— И м и ллам а, бўл тез.
У билан бирга ой наванд ли им орат эш и ги д ан и чкарига 
ки рдим -у, қотиб қолдим . Бу ўш а ж ой эди! Ф ақ ат олди 
о й н а б и л ан тўси ли бди . Б о ш қ а ҳеч н арса ўзгарм аган . 
Ҳ аяж он босди. Ў з-ўзидан қўлим муш т бўлиб тугилди. 
Ш у маҳал хаёлимга о қ с о қ о л н и н г ran и келди: “ Ҳ ар нар- 
сада ш ош м асли к лозим . Ш о ш м а-ш о ш ар л и к билаН бирор 
ним ага эр и ш ам ан , деб умид қи л м а". Ў зим ни боси ш га 
ҳаракат қилиб, Р ен ан и , ўғлим ни эсладим .
И чкари га кирдик. Й ўлак ўзгарм аган. Э ҳтим ол, таъ м и р- 
лан ган ди р. Л ек и н ш акл ўш а-ўш а. Я н а ертўлага, куш хо- 
нага ки рам из, деган хаёлда эдим. А мм о б и з б и н о н и н г 
о рқа том он и даги эш и кд ан таш қари га ч иқди к. Ҳ овлида 
катга ю к м аш и наси турарди. Ёнида беш -олти чоғли й и ­
гит сигарета тутатиб, хохолаш иб туриш арди. Рубен и кка- 
лам и зн и н г пайдо бўлиш им из уларнинг парвосига ҳам кел- 
мади. Ёт тилдаги суҳбатларини, хохолаш ларини давом 
этказавериш ди .
Рубен улар гаплаш аётган лаҳж ада б и р ним а деб б ақи р - 
ди. Ш ундан кейи н гин а йигитлар сал сергакланиш ди. Паст
214

---

бўйли, с а р и қ сочлиси м аш и нани қўли билан кўрсатиб, 
алланарса деб бидиллади.
М узлаткичли м аш и на экан . О рқа эш и ги н и очганидан 
кейи н билдим. М ен и музхонага чи қари б қўйиш ди. Қ ол- 
ганлар эса, қоғоз қутиларни ҳози ргин а Рубен и ккалам и з 
ч и қ и б келган иморатдан олиб чиқиб, менга узатиб ту- 
риш ди. М ен тахлайвердим . Қўлим иш да-ю , хаёлим қути- 
лар ичида. У нга ним а ж о й лан ган и н и билгим келарди. 
Ахир, Рубен ким сан Ж ивакудай од ам н и н г тан соқ чи си н и
бекорд ан -б екорга бу ерга олиб келм айди-да. П астдаги- 
л ар н и н г к ўзи н и ш ам ғалат қи либ , қутилардан б и р и н и н г 
ён и га барм оғи м н и урдим. О сон ги н а теш илди. Елим хал- 
тадаги ю м ш о қ нарсага қўл и м н и н г учи тегди. “ Гиёҳванд 
модда бўлса к е р ак ” , деб ўйладим аввалига. Б и р о қ кўзим 
б илан кўргим келаверди. А мм о қутини й ирти ш и м мум­
кин эмас. Ш у боис, пастдагиларни гапга тутмоқчи бўлдим. 
Ш у пайт кутилм аганда оғзи о ч и қ қутини узатиш ди. У нга 
қарадим -у, этим ж и м и рлаб кетди: қути ичида ц ел лоф ан - 
га ўралган б и р парча гўшт бор эди! М олн и н г ж и гари н и, 
ю рагини, умуман, ҳам ма аъ зоси н и билам ан. Кўриб тур­
ган им эса м олн икига мутлақо ўхш амасди. Бу ай н ан од ам ­
н и н г ички аъзоси.
Ўн беш тача қути тахланди. Д ем ак, камида ўнга яқин
одам ўлдирилган. Қ и зи қ, буларни қаерга ж ўн ати ш аркан ? 
К им га керак булар? М абодо касал од ам н и н г иш дан ч и қ - 
қан ю раги ёки бош қа аъ зо си н и н г ўрнига қўйилса, унда 
махсус суюкушкка солиб олиб борили ш и керак-ку. М ен 
ш ундай деб эш и тган м ан . Л ек и н булар оддий музлаткичга 
ти қи лаяп ти ... Бу саволларга ж авоб бериш учун айни жа- 
раённ и охиригача кўриш им зарур. А м м о бунга менда 
вақт йўқ. Д ем ак, ҳо зи р о қ ж ангн и бош лаш и м шарт!
Агар мени “ қассоб хон а” га олиб ки рган , ўзбек ти лин и
би н ой и д ай биладиган паст бўйли кўзой н ак етиб келм а- 
ганида, тўғриси, пастда менга қутиларни узатиб турган 
й и ги тн и н г баш араси га тепардим . У ндан сўнг қолганла- 
рини ҳам б и р ёқди қи лиш га туш иб кетардим. А мм о ўша 
тан и ш кўзой н акк а кўзим туш иш и билан қотиб қолдим. 
У ҳам менга қаради. Бир неча сон и я га н игоҳдари м и з 
тўқнаш ди. Эҳтимол, у тан и ган ди р. ба^тки ш унчаки кўзи-
215

---

га тан и ш кўри н ган ди рм ан. Л ек и н н им а бўлганда \а м , 
ш аш тим дан қайтиб, м аш и надан сакраб туш дим.
К ўзойн ак Рубенга ўз ти лида гапирди. Ш ундан кейин 
Рубен менга б о ш д ан -о ёқ қараб кулди, бош и н и сар ак- 
сарак қилиб, кўзой н акк а ж авоб қилди.
— Без ватанга борм аганга ан ч а бўлде, — деди кўзой- 
н ак ўзбекчалаб.
Ю рагим ҳап ри қи б кетди. Ж а \л и м б оси ли б , л акан а, 
қ и л ад и га н и ш и о д а м к у ш л и к д а н и б о р а т, к ў зо й н а к н и
қучоқдаб бағрим га босгим келди. Ахир, ўзбекча тал аф - 
ф узни эш и тм аган и м га жуда кўп бўлди. А ммо ўзим ни бос­
ди м , ҳаяж он им ни яш ирдим .