A. T. G‘ofurov, I. T. Azimov, U. E. Raxmatov

Tana og’irligi.
Yangi tug‘ilgan o‘g‘il bolalarning tana og‘irligi o‘rtacha 
3.4kg, qizlarniki unga nisbatan 100-200gr kam. Katta odamlarning tana og‘irligini 
o‘rtacha erkaklarda 64kg, ayollarda 56kg. Tana og‘irligining yil bo‘yicha ortishi 
tananing oxirgi vazniga nisbatan foiz bilan xisoblanadi. U har xil xududda 
istiqomat qiluvchi odamlarda deyarli o‘xshash. Axolining har xil guruxlaridagi 4 
yoshli o‘g‘il bolalar tanasini oxirgi vaznini 25% og‘irligiga, 11 yoshlilar 50% 
og‘irligiga, 15yoshlilar 75% og‘irligiga ega bo‘ladi
Bosh yoki kalla ikki qismdan: miya va yuzdan iborat. Kallaning miya 
qismini hajmi uning shaklini bilish uchun uzunasi va ko‘ndalang diametridan 
foydalaniladi. Uzunasi (bo‘yi bo‘yicha) diametr boshning eng uzunligi globella 
(burun peshona o‘rtasi)dan ensa suyagiga o‘lchanadi. Uning uzunligi 172 - 
198mm. Boshning ko‘ndalang diametri tepa suyaklar orqali aniqlanadi. U 134 - 
162mm. Bosh suyagiga qarab dolixokefoliya 75,9dan mezakefaliya 76,0-
80,9gacha, braxikefaliya 81mm dan yuqori hisoblanadi. Agar miya qopqog‘ining 
ko‘ndalang diametri 145mm uzunlik diametri 180mm bo‘lsa unda indeks 
teng. 
Ko’zlar 
Ko‘z yuqorigi va pastki ko‘z qovog‘i, ko‘z soqqasi ko‘zning yordamchi 
qismlaridan iborat. Ko‘z qovog‘ini usti yupqa teridan tashkil topgan. Yuqorigi va 
pastki qovoqlarniyg cheti ko‘zning ichki burchagida qo‘ltiq shaklida kengayib ko‘z 
yosh yo‘lini tashkil qiladi. Ko‘zning ichki burchagida kichkina yarim oysimon 
burma bo‘lib, u tuban umurtqalilarning ko‘zida bo‘ladigan pirpiraydigan pardaning 
qoldig‘i hisoblanadi. U uchinchi qavoq qoldig‘i sanaladi. Yuqorgi qovoq ayrim 
holatda tarang boshqa holatda ko‘ndalang burmalar hosil qiladi. Yuqori qovoqda 
burmalar egilgan bo‘ladi. O‘rtasidagi egilma pastda bo‘ladi. Yuqoridagi 
burmalardan boshqa ko‘zning ichki burchagida burmalar ham bor. Ular ko‘z yosh 

---

20 
do‘ngligini ko‘p yoki oz qismini yopadi. Bu epikantus yoki manil burmasi 
deyiladi. Epikantus yuqorigi qovoq burmasini davomi hisoblanadi. Antropologik 
tekshirishlarda epikantus borligi yoki yo‘qligini emas balki uning rivojlanishi ham 
o‘rganiladi. Ruslar, nemislarda epikantus bo‘lmaydi, faqat bolalarda u ozroq 
uchraydi. Agar epikantus bolalarda 100% bo‘lsa, yosh katta bo‘lgan sari kamayadi. 
Chunki koreyslarda 25 - 26 yoshda epikantus 92%, 26 - 30 yoshda 77%, 40 yoshda 
36%, 50 yoshda ortiqlar 15% ni tashkil etadi. Epikantus ko‘proq Markaziy Sharqiy 
va Shimoliy Osiyoliklarda 60% dan yuqori katta yoshli erkaklar - kazaklarda 25%, 
Povolje tatarlarida 57% uchraydi. Epikantus Yevropa, Avstraliya, Malayziya, 
Xindlar, Afrikaliklarda uchramaydi. 
Burun 
Burunning katta kichikligi, shakli antropologik tadqiqotda muxim tashxis 
bo‘lib sanaldi. Chunki u irq hamda yoshga qarab o‘zgaradi. Burun shakli burun 
suyagining tuzulishi, jag‘ va yumshoq to‘qimalarning tuzilishiga qarab har xil 
bo‘ladi.
Burun suyagi peshona suyagi hamda yuqorgi jag‘ suyagini bo‘rtig‘i sanaladi.
Irqlarga tashxis qo‘yishda burunni uzunligi va eni muxim kasb etadi. Burun 
ko‘rsatgichi bo‘lib burun enini uzunligiga nisbati sanaladi. U 60 dan 110 gacha 
boradi. Agar burun eni uzunligiga nisbatan 69,4% bo‘lsa u leptoriniya, 70,0 - 84,9 
bo‘lsa mezoriniya, 95,0 99,4 bo‘lsa hameriniya, 100dan ortiq bo‘lsa 
gipertameriniya deyiladi. 
Leptoriniya yevropaliklar va eskimoslarda. Burun kataklari keng 
bo‘lganlarga negrlar, melaneziyaliklar, Afrika pakanalari, Avstraliyaliklar, 
tasmaniyaliklar kiradi. Burun formasi iqlimga ham bog‘liq. Leptoriniya burni 
sovuq va quruq iqlimda yashovchilarga, hameriniya esa issiq va nam iqlimda 
yashovchilarga hos. Ayolllarining burni erkaklar burniga qaraganda kichik katagi 
kengroq bo‘ladi. 
Lablar 
Og‘izning o‘ziga hosligi boshning yuz qismini uning qisqaligi va torayishiga 
bog‘liq. Ular va lab nutq rivojlanishiga ham bog‘liq. Labning qalin bo‘lishi 

---

21 
tuyg‘uning ifodalovchi muskullarga bog‘liq. Lab tashqi tomondan teri, ichki 
tomondan shilliq parda bilan qoplangan. Ular orasi ham teridan tashkil topgan, 
lekin tuklar va ter bezlari yo‘q, yog‘ bezlari bor. Yuqori va pastki labning 
chegarasi shilliq lab deyiladi. Do‘rdaygan lablarda oraliq zona yaxshi ko‘zga 
tashlanadi. Maymunlarda ayniqsa odamsimon maymunlarda lablar yupqa bo‘lib 
jag‘ni oldiga chiqqan. Ularda oraliq zona ko‘zga tashlanmaydi. Odamsimon 
maymunlar yuqori labini balandligi katta ularning og‘iz teshigi keng. Odamlarda 
esa og‘iz teshigi jag‘ oldi tishlarigacha boradi. Yuqori labning baland bo‘lishi 19-
21mm katta yuzli odamlarda masalan Shimoliy Yevropa, Sibir, Uzoq Sharq 
xalqlariiga hos. Labini past bo‘lishi (13-15mm) yuzi kichik bo‘lishi xususan 
Janubiy Yevropa, Kavkaz, Old Osiyo, Hindiston, Hindixitoy, Indoneziya, Afrika 
odamlarida uchraydi. Qalin labda bu yuqorigi va pastki shilliq qismlar 
qalinlashgan balandroq, yupqa lablar 6mm, o‘rta lablar 7-10mm, qalin lab 10-
13mm, do‘rdaygan lablar 13mm dan yuqori bo‘ladi. Pastki lab yuqori labga 
nisbatan qalin. Ayollarda lab erkaklarnikiga nisbatan yupqa. Qalin lab afrikaliklar, 
avstraliyaliklar, janubiy xindiston, xindi - xitoy, indoneziyaliklarga, yupqa lab 
Janubiy Afrika va Shimoliy Yevropaliklarga tegishli.