|
5-MA’RUZA. DORIVOR O‘SIMLIKLAR XOM ASHYOSINI TAYYORLASH
ASOSLARI
Ma’ruza rejasi:
1.Dorivor o‘simliklar xom ashyosini tayyorlash ishini uyushtirish.
2.Dorivor o‘simliklar xom ashyosini yig‘ish.
3.Yig‘ilgan xom ashyoni quritish.
4.Yig‘ilgan xom ashyoni standart holga keltirish.
5.Xom ashyoni idishlarga joylashtirish (qadoqlash).
81
6.Xom ashyolarni transport vositalari bilan jo‘natish.
7.Xom ashyoni saqlash.
Tayanch iboralar:
dorivor o‘simliklar xom ashyosini tayyorlash, quritish, standart
xoliga keltirish, qadoqlash ,asosiy dorivor o‘simliklar ro‘yxati.
O‘zbekiston tibbiyotida qo‘llaniladigan dorivor vositalarning 38-40% ini
o‘simliklardan olinadigan preparatlar tashkil qiladi. Ba’zi og‘ir kasalliklarni
davolashda ishlatiladigan muhim ahamiyatli ayrim dorivor preparatlarni (yurak
glikozidlar, qator alkaloidlar, terpenlar, saponinlar, steroid va fenolli birikmalar va
boshqa biologik faol moddalar) shu vaqtgacha sintez yo‘li bilan olib bo‘lmadi. Ularni
olish manbai hozircha faqat o‘simliklar bo‘lib qolmoqda.
Farmatsevtika sanoati va dorixonalar ehtiyojini qondirish maqsadida har yili katta
miqdorda dorivor o‘simliklar mahsuloti tayyorlanadi. Mahsulotlar asosan yovvoyi
holda o‘sadigan dorivor o‘simliklardan yig‘iladi. Yil sayin dorivor o‘simliklar
mahsulotiga bo‘lgan talab oshmoqda. Shuning uchun tayyorlanadigan mahsulotning
miqdori ham oshmoqda.
Yovvoyi holda o‘sadigan dorivor o‘simliklarning zahirasi har qancha ko‘p bo‘lmasin,
yildan-yilga ko‘payib borayotgan tayyorlash miqdorini qondirish hamda tabiiy
sharoitda o‘sadigan o‘simliklarni saqlab qolish uchun ularni yig‘ishni to‘g‘ri
uyushtirilishi kerak hamda mahsulotlarning tayyorlashni ilmiy asoslangan qat’iy
rejaga rioya qilingan holda olib borish zarurdir.
Dorivor o‘simliklarni tayyorlashda quyidagi ishlar bajariladi:
1. Dorivor o‘simliklarni tayyorlash ishini uyushtirish.
2. Mahsulotni yig‘ish.
3. Yig‘ilgan mahsulotni quritish.
4. Yig‘ilgan mahsulotni standart holiga keltirish.
5. Mahsulotlarni idishlarga joylashtirish (qadoqlash).
6. Mahsulotlarni transport vositalari bilan jo‘natish.
7. Dorivor mahsulotlarni saqlash.
Dorivor o‘simliklarni tayyorlashni o‘z vaqtida to‘g‘ri uyushtirish juda katta
ahamiyatga ega. Dorivor o‘simliklarni tayyorlashni uyushtirishda quyidagilar
bajariladi va tashkil qilinadi:
- ma’lum tuman buyicha dorivor o‘simliklarning tayyorlash rejasini bilish va uni
tumanda yig‘ish mumkin bo‘lgan dorivor mahsulot miqdoriga solishtirgan holda
aniqlash;
- ro‘znoma va radio orqali xalq o‘rtasida qanday dorivor o‘simliklar qachon, qanday
qilib, qaerda yig‘ilishi, quritilishi, sotib olish bahosi hamda qaerda topshirilishi
lozimligi to‘g‘risida to‘liq axborot beradigan tegishli tushuntirish ishini olib borish;
- xuddi shu ko‘rsatilgan masalalarni to‘liq aks ettiradigan varaqalar chop ettirish va
uni aholi ko‘p yig‘iladigan, hammaga yaxshi ko‘rinadigan erlarga osib qo‘yish;
- dorixona qoshida dorivor o‘simliklar tayyorlovchilar uchun qisqa muddatli o‘qish
(tushuntirish) ni tashkil etish;
- dorivor o‘simliklar ko‘p o‘sadigan joyini va zahirasini aniqlash;
82
- dorivor mahsulotni yig‘iladigan erni aniqlash; dorivor mahsulot yig‘iladigan joyni
tanlaganda iloji boricha transport vositasi (avtomashina) boradigan va aholi
yashaydigan erdan olis bo‘lmasligini hisobga olish kerak. CHunki dorivor
mahsulotlarni yig‘ishga ishdan bo‘sh bo‘lgan erli aholi, maktab o‘quvchilari va
pensionerlar jalb etiladi;
- dorivor mahsulotlarni tayyorlashni tashkil etish;
- yig‘ilgan dorivor mahsulotni tayyorlangan joyda quritishni tashkil qilish. Agarda
mahsulotni yig‘ilgan joyida quritishni iloji bo‘lmasa, u holda uni zudlik bilan
quritiladigan erga transport vositasida etkazish va quritishni tashkil etish.
Dorivor o‘simliklar mahsulotini tayyorlash tegishli, vakolatli tashkilotlar tasdiqlagan
qat’iy reja bo‘yicha olib boriladi. Bu ishni rejalashda dorivor o‘simliklarni tabiiy
o‘sish joyida yo‘q bo‘lib ketmasligini va ularni muhofaza qilishning boshqa tadbirlari
hisobga olingan bo‘lishi kerak:
- rejalangan miqdordan ortiqcha tayyorlamaslik;
- dorivor o‘simlik mahsulotini faqat ko‘rsatilgan va rejalangan daladan yig‘ish hamda
yig‘iladigan dalani har yili qoidaga binoan almashtirib turish;
- dorivor mahsulotni yig‘ish rejasi uni ekspluatatsian zahirasidan ortiqcha
bo‘lmasligiga rioya qilish;
- ko‘p yillik o‘tli o‘simliklarning dorivor mahsulot sifatida uning er ustki qismidan
foydalaniladigan bo‘lsa, uni ildizi bilan sug‘urib olmaslik, ya’ni bu dorivor o‘simlikni
tabiiy sharoitda yuq bo‘lib ketishining oldini olish va boshqalar.
Dorivor o‘simliklarni tayyorlash, qayta ishlash hamda o‘stirish bilan quyidagi
idoralar shug‘ullanadi:
O‘zbekiston respublika mahkamasi - «O‘zbekbirlashuv»ning yovvoyi holda
o‘sadigan o‘simliklar mahsuloti tayyorlavchi Bosh boshqarmasi respublikada dorivor
o‘simliklar mahsulotlarini tayyorlash ishlarini rejalaydi, dorivor mahsulot miqdorini
va yig‘iladigan dalalarni aniqlaydi hamda rahbarlik qiladi.
«Dori-darmon» davlat aksiyanerlik jamiyati har yili 21 tur dorivor o‘simliklardan 60-
70 tonnaga yaqin miqdorda mahsulotlar tayyorlaydi. Jumladan, dalachoy, achchiq
shuvoq, bo‘ymodaron, zubturum, oqqaldirmoq, gazanda, dala qirqbo‘g‘imi, mayda
gulli tog‘rayxon, makkajo‘hori onalik ustunchasi, na’matak mevasi va boshqalar.
Dorivor o‘simliklarni yig‘ish bilan yana qishloq xo‘jalik vazirligi O‘rmon xo‘jaligi
qo‘mitasiga tegishli “Shifobaxsh” ICHB va boshqa tashkilotlar. Bu idoralar o‘zlariga
biriktirilgan xududlarda o‘sadigan dorivor o‘simlik mahsulotlarini yig‘adi va tegishli
korxonalarga topshiradi.
Dorivor o‘simliklarning xom ashyo qismlarini yig‘ish ularda tasir etuvchi
moddalarning eng ko‘p miqdorda to‘plagan davrida olib boriladi. O‘sishikni
rivojlanish (ontogenez) jaraenida o‘rganish natijasida uning tarkibidagi biologik faol
moddalarning zng ko‘p miqdorda to‘planishiga qarab, xom ashyoni optimal yig‘ish
muddati belgilanadi. Dorivor xom ashyoni yig‘ish muddati taqvim davrlarda
ifodalansada, lekin ular fakat umumiy yo‘llanma sifatida keltiriladi. Ba’zan ularni
yig‘ib rivojlanish fazasi bilan tug‘ri kelmasligi xam mumkin. O‘simliklar rivojlanishi
bir necha faktorlarga bog‘lik: o‘simlik o‘sadigan geografik zonaga, o‘simliklarning
o‘ziga xos
xususiyatlariga, yilning materiologik sharoitiga, tuprok sharoitiga va
83
bosh-kalar. Masalan, chuchukmiya ildizini tayerlash Uralda may oyidan
oktyabrgacha, Dog‘istonda martdan iyungacha, Turkistonda oktyabrdan ap -
relgacha va x.k. muddatlarda olib boriladi.
SHuning uchun yig‘ish davrini aniq belgilashda (tashqi belgilarga qarab)
rivojlanish fazalarini nazarga olish kerak. Bu fazalar ayrim o‘simlik turlari uchun
bir xil bo‘lmay, uni belgilash o‘simlikning turli organlarida biologik faol
moddalarning maksimal miqdorda to‘planishiga bogliq. Ba’zi o‘simlik vakillarining
alohida kismlari yig‘iladi, o‘simlikni xom ashyo qismi yig‘ilganda, iloji boricha
kerak bo‘lmagan qismlari kam aralashgan, begona o‘simliklar umuman
aralashmagan xolda, to‘g‘ri yig‘ilishi kerak. Xom ashyoni aloxida turlari kunning
xar xil soatlarida yig‘ilishi mumkin. Asosan ochiq xavoda,
kunduzgi soatlarda xom
ashyoki yig‘ish kulay. Xom ashyoni erta saxarlab yoki kuyosh botgandan
so‘ng, ya’ni o‘simlikda shudring bo‘lgan vaqtda yig‘ish tavsiya etilmaydi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
