O`zbеkiston rеspublikasi oliy va o`rta maxsus ta`lim vazirligi sog`liqni saqlash vazirligi toshkеnt farmatsеvtika instituti

HAR YILGI TAYYORLOV XAJMINI HISOBLASH 
Xom ashyoning ekspluatatsion zahirasi
 
- bu o‘simlik o‘sadigan maydondan bir marta 
yig‘ilganda qancha xom ashyo yig‘ish mumkinligini ko‘rsatadi. 
Faqat xom ashyo sifatida mevasi ishlatiladigan dorivor o‘simliklarningina o‘sha 
joyining o‘zidan qayta yig‘ish mumkin ekanligi isbotlangan. 
Bunday xollarda ekspluatatsion zahiralarning yig‘indisi barcha o‘simliklar 
yig‘iladigan maydondan har yilgi tayyorlash mumkin bo‘lgan hajimga teng bo‘ladi. 
Boshqa
 
xollarda, har yilgi yig‘ish mumkin bo‘lgan hajmni hisoblash uchun, 
tayyorlashdan so‘ng o‘simliklarning yana necha yildan keyin xom ashyo o‘zining 
boshlang‘ich zahirasiga tenlanishini bilish zarur. 
Hozirgi vaqtda faqat 28 tur o‘simliknigina qayta tiklanish muddati tajriba 
ma’lumotlari asosida aniqlangan. Qolgan turlar uchun
 
bu davrning davom etish 
belgilanmagan va fakat tayyorlash davrini taxminan quyidagicha ko‘rsatish mumkin: 
- gul tuplamlari va er ustki qismi (bir yillik o‘t o‘simliklar) bir yilda 1 marta: 
- er ustki qismlari ko‘p yillik o‘t o‘simliklar uchun 4-6 yilda 1 marta: kupchilik 
o‘simliklarning er ostki qismlari uchun 15-20 yilda kamida 1 marta. 
Xom ashyoning yillik tayyorlash hajmi o‘simlik ekspluatatsion zahirasining 
tayyorlov davriga nisbati bilan aniqlanadi. Tayyorlov davri o‘simlikni yig‘ilgan yili 
va uning qayta tiklanish muddatini o‘z ichiga oladi. Masalan, agar tog‘rayhonning 
ekspluatatsion zahirasi 200 kg ni tashkil etsa, u 4 yilda qayta tiklanadi. bunda shu
 
rayhonning har yilgi tayyorlash mumkin bo‘lgan hajm 40 kg dan oshmasligi kerak. 

---

79 
XISOBOT TUZISH 
Hisobot, o‘zida metodikani tug‘riligini baholash uchun zarur bo‘lgan kerakli 
malumotlarni, bajarilgan ishni aniq va to‘g‘riligini, shuningdek bajarilgan ish 
natijalari tug‘risidagi ahborotlarni to‘liq va har tomonlama bo‘lishini, bu esa 
foydalanishga qulay ekanligini o‘zida mujassamlashtirishi lozim. Hisobot 
quyidagilarni o‘z ichiga olishi kerak: 
1. Ishga ta’luqli masalalarni, lozim bo‘lgan rayonlar ro‘yxatini. zahirasini
o‘rganish kerak bo‘lgan dorivor o‘simliklar turini, shuningdek amalga 
oshiriladigan ishning kelishilgan bahosini. 
2. O‘rganiladigan rayon hakida qisqacha ma’lumot; bunda rayonning asosiy
yo‘llari; o‘rmon (qaysi o‘rmon turi ko‘rsatiladi), qishloq xo‘jalik erlari va
o‘tloq- yaylovlar egallab to‘rgan maydonning protsentli ifodasi ko‘rsatiladi va 
hokazo. 
3. Ishning to‘liq uslubi qo‘yidagilar hisobga olgan xolda ko‘rsatiladi: 
- qanday kartografik yo‘llanma qo‘llanmalaridan foydalaniladi va nima 
uchun? 
- xom ashyo zahirasini qanday usullar bilan (baholanadi) aniqlanadi 
(o‘simliklarning qaysi turlari o‘rganiladi, qaysilari aniq maydonlarni belgilash usuli 
bilan)? 
- aniq maydonlar uchun joy qanday tanlanishi; ularning soni va ular 
egallagan maydon butun territoriyaning necha foizini tashkil qilishini; 
- aniqlash maydonlaridan olingan natijalar ekstropolyasiyasi qanday olib boriladi? 
Bundan tashqari, har bir turning hosildorligini aniqlovchi uslubni keltirish, 
ya’ni qo‘yidagilarni ko‘rsatish lozim; 
- hisoblash maydonchalarida qanday turlarga baho beriladi (ular soni, 
o‘lchamlari, tanlash usuli); 
- qaysilari - proektiv qoplanish usulida olingan maydonlarda; 
- qaysilari - namunaviy nushalar usulida (har bir turning namunaviy nushalar 
soni, ular sonini maydon birligida aniqlash usuli); 
himoyaviy taxlil o‘tkazilganda - qanday usullardan foydalaniladi?