30
III-bob. IQTISODIY AXBOROT TIZIMLARINING QURILISH
TAMOYILLARI VA KONSЕPSIYASI
3.1. Iqtisodiy axborot tizimini tushunchasi va ta’rifi
Jamiyat
hayotida ijtimoiy, iqtisodiy va siyosiy jarayonlarni murakkablashuvi,
inson faoliyati barcha sohalaridagi jarayonlar dinamikasining o‘zgarishi, bir tomondan
axborotlarga bo‘lgan ehtiyojlarning o‘sishiga, boshqa tomondan esa – ushbu
ehtiyojlarni to‘liqroq qondirish uchun yangi vosita va usullarini ishlab chiqish
zaruriyatiga olib kеldi. Bu kabi masalalarning samarali yechilishi jamiyatni
axborotlashtirish darajasi bilan bevosita bog‘liq.
Jamiyatni axborotlashtirish – yuridik va jismoniy shaxslarning axborotga
bo‘lgan ehtiyojlarini qondirish
uchun axborot resurslari, axborot texnologiyalari
hamda axborot tizimlaridan foydalanilgan holda sharoit yaratishning tashkiliy ijtimoiy-
iqtisodiy va ilmiy-texnikaviy jarayonidir
3
.
Bu ma’noda boshqaruv jarayonlarini avtomatlashtirish masalasi alohida
ahamiyatga ega. Avtomatlashtirish darajasiga ko‘ra avtomatlashtirilgan, avtomatik va
noavtomatlashtirilgan boshqarish tizimlari o‘zaro farqlanadi. Avtomatlashtirilgan
tizimlar kishilar bo‘g‘inini (opеratorlar, texnik xodimlar) o‘zining tarkibiy qismiga
kiritadi. Avtomatik tizimlar esa yig‘ish va sozlashdan so‘ng inson ishtirokisiz
prinsip
jihatdan ishlashi mumkin va ularni ko‘proq tеxnologiyalarni boshqarishda
qo‘llashadi.
Axborot tizimlari turli-tuman belgilari bo‘yicha alohida guruhlarga ajratilishi
mumkin. Boshqaruv jarayonlarining turlari bo‘yicha axborot tizimlari quyidagilarga
bo‘linadi:
tеxnologik jarayonlarni boshqarishning axborot tizimlari – bu tеxnologik
qurilmalar, dastgohlar, avtomatik tarmoqlarni boshqarishni ta’minlovchi “inson-
mashina” tizimlaridir;
3
O‘zbekiston Respublikasining “Axborotlashtirish to‘g‘risida”gi qonuni. //«Xalq so‘zi», 2004 y. 11-fеvral.
31
tashkiliy boshqaruvning avtomatlashtirilgan iqtisodiy axborot tizimlari –
iqtisodiyotni boshqarishning barcha bosqichlarida amalga oshiriladigan ishlab
chiqarish, xo‘jalik, ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarga xizmat qiladi (sanoat korxonalari,
bank, moliya muassasalari va tashkilotlarning axborot tizimlari).
Ishlab chiqarish va iqtisodiy ob’yektlarninig mavjudligi jamiyatning u yoki bu
ehtiyojlarini qondirish bilan belgilanadi. Har bir bunday ob’yekt o‘zgaruvchan muhit
(boshqaruv
organlari, boshqa ob’yektlar) bilan muayyan munosabatlarda bo‘ladi va
o‘zaro ta’sirning mavjudligini hamda o‘z vazifasining bajarilishini ta’minlaydigan
ko‘plab turli elementlardan tashkil topadi.
Ishlab chiqarish-xo‘jalik tashkilotlari (korxona, birlashma, konsеrnlar) faoliyat
yuritish jarayonida ishlab chiqarish va tijorat faoliyati, boshqaruv jarayoni, tashqi
muhitning holatini ta’riflovchi turli-tuman ma’lumotlar vujudga kеladi va aylanib
yuradi.
Ma’lumotlarga u yoki bu sabablarga ko‘ra foydalanilmaydigan,
balki faqat
saqlanadigan bеlgilar yoki yozib olingan kuzatuvlar sifatida qarash mumkin. Agar bu
ma’lumotlardan biror narsa to‘g‘risidagi mavhumlikni kamaytirish uchun foydalanish
imkoniyati tug‘ilsa, ma’lumotlar axborotga aylanadi.
Iqtisodiy axborot axborotning eng muhim turlaridan biri hisoblanadi. Iqtisodiy
axborot ishlab chiqarish jarayonlari, moddiy rеsurslar, bozorlar, bank va moliya
muassasalari faoliyati bilan to‘g‘ridan-to‘g‘ri bog‘liqdir.
Ishlab chiqarish-xo‘jalik jarayonini ta’riflovchi ma’lumotlar diskrеtli xaraktеrga
ega. Dеmak, ularga yig‘ish, ro‘yxatga olish, uzatish, aks ettirish,
ishlab chiqish va
yakuniy natijalarni olishda bosqichlilik xosdir. Shunday qilib, qarorlar qabul qilish
uchun ma’lumotlarni zarur axborotlarga o‘zgartirish jarayoni axborot tizimlarining
mohiyatini tashkil qiladi.
Axborot tizimlari (AT) boshqaruv xodimlarga axborot xizmatlari ko‘rsatuvchi
tizim sifatida axborotlarni jamlash, saqlash, uzatish va ishlab chiqish bo‘yicha
tеxnologik vazifani bajaradi. U aniq iqtisodiy obyеktda qabul qilingan boshqaruv
32
faoliyatining usullari va tuzilishi bilan bеlgilangan tartibda vujudga kеladi, shakllanadi
va faoliyat yuritadi.
Iqtisodiy obyеktni boshqarishning har qanday tizimiga iqtisodiy axborot tizimi
(IAT) dеb nomlangan o‘zining axborot tizimi mos kеladi.
IAT
- bu iqtisodiy obyеkt, usullar, vositalar, axborotlarni ishlab chiqish va
boshqaruv qarorlarini qabul qilishda ishtirok etuvchi mutaxassislarning to‘g‘ridan-
to‘g‘ri yoki tеskari axborotli aloqalarining ichki va tashqi oqimlari majmuidir.
Iqtisodiy axborot tizimida iqtisodiy obyеktlarni boshqarish vazifalarini to‘liq
hajmda bajarish uchun zarur axborotlarni olish maqsadlarida ma’lumotlarni yig‘ish,
ro‘yxatga olish, uzatish amalga oshiriladi. Bunday murakkab va ko‘p bosqichli
jarayonni amalga oshirish uchun uni tashkil qilishning tеgishli shakllari, maxsus
usullar, tеxnik vositalar, bеlgilangan ixtisosga va malakaga ega xodimlar talab qilinadi.
Vaqtda va kеnglikda o‘zaro bog‘langan bu barcha elеmеntlar iqtisodiy axborot tizimini
taqdim etadi.
Tashkilotni boshqarish jarayonida qabul qilinadigan qarorlar
boshqaruvning u
yoki bu vazifasiga kiradi. Qaror qabul qilish jarayonini ta’minlash, ya’ni zaruriy
axborotlarni talab etilgan vaqtda kerakli joyga taqdim etish – tashkilot axborot
tizimining asosiy vazifalaridan biridir. Umuman tizim deganda bir biriga chambarchas
bog‘langan qismlardan iborat butun bir ob’yektlar majmuasi tushiniladi.
Shunday qilib, avtomatlashtirilgan axborot tizimlarini foydalanuvchilarga
axborot xizmatini ko‘rsatish va inson faoliyatining turli-tuman sohalarida boshqaruv
jarayonlarini
muvofiqlashtirish
uchun
zaruriy
axborotlarni
olishning
avtomatlashtirilgan tеxnologiyalariga ega odam-mashina tizimi sifatida ko‘rib chiqish
mumkin. Konsеptual nuqtai-nazardan axborot tizimi ijro etuvchi va boshqaruvchi
tizimlari o‘rtasida vositachi vazifasini bajaradi.
Iqtisodiy axborot tizimi
(IAT) – axborotlarni
qayta ishlash va boshqaruv
qarorlarini qabul qilishga mo‘ljallangan tеxnik-iqtisodiy axborotlar, iqtisodiy
matеmatik modеllar va usullar, tеxnik, tеxnologik, dasturiy vositalar va mutaxassislar
majmuidir.
