Tili va adabiyoti universiteti

savap 
(savob), 
iyman
(imon), 
mayit 
(tobut), 
ärvah 
(arvoh), 
avmin 
(omin), 
ayat
(oyat), 
dozah 
(doʻzah), 
duva 
(duo), 
qiyamat 
(qiyomat), 
mächit 
(masjid), 
zakat 
(zakot), 
ushr
(ushurunning 
qisqargani), 
däfin
(dafn), 
kalima
(kalima), 
niyät 
(niyat), 
bismilla 
(bismilloh) va hokazo.
Bundan tashqari, Xorazmda XII asrda yashab ijod etgan Zamahshariyning 
“Muqaddimatul-adab” nomli mashhur lugʻatidagi eski oʻzbek tili jumlalari tarkibida umumiy 
leksikaning bir necha foizini arab leksik elementlari tashkil etishi ham bunga yorqin misol boʻla 
oladi. Masalan
, ka’ba, haj, hujjat, holva, masjid, miynat (mehnat), shuhrat, janoza, ishqiboz, 
dunyo, davlat, ziyorat, hoji, hadis, kitob, ixtilof, janub, taom, qasd, jahl, rohat, safar, meros, 
zakot, lahad, qiyomad, shavkat, ne’mat 
va boshqalar. 
Tabiiyki, oʻsha davr adabiy tili jonli soʻzlashuv tilidagi barcha leksik qatlamlarni aks 
ettirib berishga ojizlik qilgan. Davrlar oʻtishi bilan arab leksik qatlamining hajmi esa borgan sari, 
ayniqsa bu diniy va falsafiy, ilmiy va she’riy asarlarda oʻz aksini topgan edi.
Adabiy til va shevalarda mavjud boʻlgan arab soʻzlarining semantikasidagi farq uncha 
katta emas, oʻzlashtirilgan arab soʻzlarining koʻpchiligi shevalarning fonetik qonuniyatlariga 
moslashgan, semantikasi adabiy tilda qanday boʻlsa, shevalarda ham shunday. Bunga tadqiq 
qilinayotgan obyektdan olingan quyidagi soʻzlar misol boʻla oladi:
Shevada Adabiy tilda 

---

61 
Käsäl vomaq ädätdir
Kasal boʻlmoq odatdir. 
Xal soramaq mädätdir
Hol soʻramoq madatdir.
Kälväatining kami yoq
Kelbatining kami yoʻq.
Michäsining mini yoq
Muchasining aybi yoʻq. 
Däryä tiyinda bosa jayim
Daryo tagida boʻlsa joyim. 
Bayis-bahana yetirgäy xudayim
Bahona bois yetirgay xudoyim. 
Yuqoridagi misollardan koʻrinib turibdiki, 
madat, mucha, min (kamchilik), bahona, 
azroil, jon, mulla 
soʻzlari Shimoliy Xorazm qipchoq shevalarida boshqa tillardan soʻzlar bilan 
bir qatorda talaffuz me’yorlariga muofiqlashtirilgan holda keng qoʻllanaveradi.
Arab tilidan oʻzlashgan soʻzlar turli sohalarga oid boʻlib, shevalarda xuddi oʻz 
soʻzlaridek ishlatiladi. Ularning ba’zilari adabiy tilda faol boʻlmasa ham, shevalarga oid 
soʻzlarga aylanib qolgandek tuyuladi. Ana shunday soʻzlardan biri 
alam 
soʻzi hisoblanadi. Bu 
soʻz hozirgi lugʻatlarda eskirgan soʻz deb berilgan [Шоабдураҳмонов Ш.1962: 68].
Ushbu soʻz Shimoliy Xorazm qipchoq, shuningdek, oʻgʻuz shevalarida ham uning 
bayroq “tugʻ” ma’nosida ishlatilganligiga guvoh boʻlamiz. Endilikda bu soʻzning avvalgi
ma’nolariga qoʻshimcha ma’no qirralari qoʻshilib, xotin-qizlar muqaddas ziyoratgohlarga, 
qabristonga borganda tilak tilab, umid bilan bogʻlagan roʻmol, chit dastroʻmol, ip kabilar ham 
äläm 
deb ataladigan boʻlgan: 
Bi qubrding hamma yerina äläm asilgʻan.
(Bu qabrning hamma 
joyiga alam ilingan).
Shevalarda arabcha alam soʻziga hozirgi kunda -chi qoʻshimchasini qoʻshish bilan 
alamchi
“daryo qorovuli” ma’nosidagi yangi soʻz hosil qilingan. Alamchi qayiqda yurib, 
daryoning qayeri soy, qayeri chuqurligini bilish uchun kemalarga yoʻnalish belgilab, bayroqlar 
qoʻyib yuradi. Xorazmda, jumladan, Shimoliy Xorazmda ham äläm bayroqchi ma’nosida 
ishlatiladi, bu jihatdan olganda uning arab tilidagi ma’nosidan uncha farq yoʻq.