Tijorat banklari aktivlari va passivlarini boshqarish bu pul mablag’larini

uchun zarur bo’lgan likvidli aktivlar mavjudligi omili
.
Ushbu omilning 
ahamiyati shundaki, ayrim tijorat banklari yuqori foyda olish maqsadida 
resurslarning, shu jumladan, kapitalning asosiy qismini yuqori riskli aktiv 
operatsiyalarga yo’naltiradilar. Bunday sharoitda banklar likvidliligi xavf ostida 
qoladi. Shuning uchun, bank aktivlari tarkibida uning likvidliligini ta’minlash 
maqsadida ma’lum miqdordagi likvidli aktivlarni saqlab turish maqsadga 
muvofiqdir. 
Rivojlangan xorijiy davlatlar amaliyotida hukumat qimmatli qog’ozlaridan 
bank likvidliligini ta’minlashda keng foydalaniladi. Masalan, Yaponiya tijorat 
banklarida xukumat qimmatli qog’ozlariga qo’yilmalar bank aktivlarining 10 
foizdan ortiqroq qismini tashkil qiladi. Xuddi shunday holatni Germaniya, Buyuk 
Britaniya va Frantsiyada ham kuzatish mumkin. 
Hukumatning qimmatli qog’ozlari yuqori likvidlilik xususiyatiga ega 
bo’lib, ularga nisbatan moliya bozorida doimo barqaror talab mavjud. Shuning 
uchun ularni istalgan vaqtda qulay bozor baholarida sotib, bank likvidliligini 
ta’minlash mumkin. Boshqa tomondan esa, ular tijorat bankiga qat’iy belgilangan 

---

134 
foizlarda daromad keltiradi va banklarning foizli daromadlarini ko’paytirish yo’li 
bilan ularning moliyaviy barqarorligini ta’minlashga xizmat qiladi. Ana shu 
xususiyatlari tufayli ham hukumatning qimmatli qog’ozlariga qilingan 
investitsiyalari tijorat banklari likvidliligini ta’minlashning nisbatan ishonchli va 
daromadli vositasi hisoblanadi. 
Rivojlangan 
xorijiy 
davlatlarning 
ko’pchiligida joriy likvidlilik 
koeffitsientlari mavjud bo’lib, ular bank kapitaliga nisbatan o’rnatilgandir. 
Masalan, Frantsiyada likvidlilik koeffitsienti quyidagicha aniqlanadi: kreditlarning 
umumiy miqdori bank o’z mablag’i (kapitali) ning miqdoridan va ayrim balans 
passividagi elementlar miqdoridan uch martadan ortiq bo’lmasligi lozim. 
Germaniyada ushbu ko’rsatkich to’rt marta qilib belgilangan. Bu har ikkala 
ko’rsatkich bankning o’rta va uzoq muddatlilik ko’rsatkichlaridir. O’rta va uzoq 
muddatli likvidlilik ko’rsatkichlari AQSh, Angliya va Yaponiyada o’rnatilmagan. 
Bozor iqtisodiyotining tobora rivojlanib va takomillashib borayotganligi 
mamlakatimizda ko’chmas mulklar, ayniqsa shaharlardagi binolarning likvid 
aktivlar sifatidagi ahamiyatini oshirmoqda. Keyingi yillarda ko’chmas mulklarning 
bahosi sezilarli ravishda ortib bormoqda. Tijorat banklari geografiyasiga e’tibor 
beradigan bo’lsak, ular asosan iqtisodiy jihatdan rivojlangan yirik shaharlardagi 
ko’rkam va nufuzli binolarda joylashgan. Shu bois, ular ustav kapitalining asosiy 
qiymati 10 foizgacha bo’lgan qismini ko’chmas mulklarda shakllantirishga ruxsat 
berilishi ularning kapitallashuv darajasini oshirishga ijobiy ta’sir qiladi;
–Markaziy bank tomonidan tijorat banklarining subordinar qimmatli 
qog’ozlarni sotib olish orqali uzoq muddatli kreditlarni berishni yo’lga qo’yish 
lozim
. Markaziy bank tomonidan tijorat banklari kapitalini oshirish maqsadida 
berilgan subordinar kreditlar quyidagi ijobiy natijalarni beradi: 
–respublikamizda monetizatsiya koeffitsientining oshishiga olib keladi. 
Ma’lumki, respublikamiz iqtisodiyotida monetizatsiya koffitsienti nisbatan past 
darajada (15–17 foiz) qolmoqda; 

---

135 
–tijorat banklarida nisbatan arzon manbalar hisobidan kapitallashuv 
darajasini oshirish imkoniyati tug’ildi. Bu esa o’z navbatida ularning real sektorni 
kreditlashga yo’naltirayotgan mablag’lari hajmining ortishiga olib keladi; 
–Markaziy bank iqtisodiyotdagi pul va tovar massasi o’rtasida muvozanatni 
ta’minlanishi bilan birga, yuqori miqdorda bo’lmasada qo’shimcha daromad 
manbaiga ega bo’ladi. 
–banklarning qarz aktsiyalarini muomalaga chiqarish lozim.
Xalqaro bank 
amaliyotida tijorat banklarini uzoq muddatli resurslarga bo’lgan talabini 
qondirishda ta’minlanmagan obligatsiyalarni muomalaga chiqaradi. Odatda ushbu 
uzoq muddatli majburiyatlar 
ta’minlamagan obligatsiya 
(dibenchir)lar hisobiga 
shakllantiriladi.
Xalqaro 
amaliyotda 
ushbu 
moliyaviy 
instrumentlarni 
muomalaga 
chiqarishdan asosiy maqsad banklar kapital bazasini mustahkamlashga qaratilgan 
bo’lib, ikkinchi jahon urushiga qadar ko’zda tutilmagan holatlar vujudga keladigan 
zararlarni qoplash maqsadida, 60 yillardan keyin esa banklarning resurs (kapital) 
bazasini mustahkamlash maqsadida odatiy holat sifatida muomalaga chiqarila 
boshlandi. Tijorat banklariga aktsiyalardan ko’ra nota va obligatsiyalarni 
muomalaga chiqarishning afzalligi shundaki, ular bo’yicha to’lanadigan 
dividendlar miqdori soliqqa tortish bazasidan chegirib tashlanadi. 
Angliya banklari kapitallashuv darajasini oshirish maqsadida 60–yillardan 
keyin «qarz aktsiya» larini muomalaga chiqara boshladi. Ular o’rta va uzoq 
muddatli nomli qimmatli qog’ozlar hisoblanib, banklar belgilangan muddatlarda 
foizlarni to’lab turish va qayta sotib olish sharti bilan moliya bozorlariga taklif 
etadi. Masalan, Angliyaning «Midlend benki» 1983 yilda yillik 10,75 foiz bilan 
1993–1998 yillarda so’ndirish sharti bilan muomalaga chiqargan qarz aktsiyalarini 
keltirish mumkin
23
. Bu aktsiyalarning qaysidir jihati imtiyozli aktsiyalarga ham 
o’xshaydi, chunki bank iqtisodiy jihatdan foyda ko’rmaganda ham belgilangan 
foizlarni to’lab turishi shart hisoblanadi.
23
УсоскинВ.М. Современный коммерческий банк: Управление и операции. –М.: Вазар-Ферро, 1994. -С. 96.

---

136 
O’zbekiston tijorat banklari kapitali tarkibida muddati jihatidan «uzun» 
mablag’larning mavjud emasligini inobatga oladigan bo’lsak, 
qarz aktsiya
larning 
muomalaga chiqarilishi kapitallashuv darajasini oshirishda muhim moliyaviy 
dastak bo’lib hisoblanadi.