«jahon iqtisodiyoti va xalqaro iqtisodiy munosabatlar»

 
1-mavzu. Jahon xo’jaligi va xalqaro iqtisodiy munosabatlar: asosiy ko’rinishlari va 
xususiyatlari. Xalqaro mehnat taqsimoti 
 
§ 1.1. Jahon iqtisodiyoti va xalqaro iqtisodiy munosabatlar faning predmeti 
Jahon xo’jaligida davlatlar guruhlari va iqtisodiy guruhlar, alohida firma va tashkilotlar o’rtasidagi 
iqtisodiy munosabatlar tobora kengayib, chuqurlashib bormoqda. Bu jarayonlar xalqaro mehnat 
1
 И.А.Каримов. Ўзбекистон иқтисодий ислоҳотларни чуқурлаштириш йўлида. Т. Ўзбекистон, 1996
 

---

6 
taqsimotining chuqurlashuvi va xo’jalik hayotining baynalminallashuvida, ularning bir-biriga bog’liqligi 
va yaqinlashuvida, mintaqaviy xalqaro tizimlarning rivojlanishi va mustahkamlanishida namoyon 
bo’lmoqda. 
Xalqaro iqtisodiy munosabatlar predmeti ikki asosiy qismdan, ya’ni, xalqaro iqtisodiy 
munosabatlarning o’zi va uni amalga oshirish mexanizmidan iboratdir. Xalqaro iqtisodiy munosabatlar 
o’z ichiga alohida mamlakatlarni, ularning mintaqaviy birlashmalarini, shuningdek alohida 
korxonalarning (transmilliy, ko’pmilliy korporatsiyalarni) jahon xo’jaligi tizimidagi bir-biriga qarama-
qarshi bo’lgan iqtisodiy munosabatlarining majmuini oladi.
Xalqaro iqtisodiy munosabatlar (XIM) tizimiga quyidagilar kiradi: 
1
Xalqaro mehnat taqsimoti. 
2
Xalqaro tovar va xizmatlar savdosi. 
3
Xalqaro kapital va xorijiy investitsiyalar harakati. 
4
Xalqaro ishchi kuchi migratsiyasi 
5
Xalqaro valyuta-moliya va kredit munosabatlari. 
6
Xalqaro iqtisodiy integratsiya. 
 
§ 1.2. Jahon xo’jaligini rivojlanish bosqichlari va tendentsiyalari 
XXI asr bo’sag’asidagi jahon xo’jaligi - o’z miqyosiga ko’ra globaldir; u to’liq ravishda bozor 
iqtisodiyotining tamoyillari, xalqaro mehnat taqsimotining ob’ektiv qonuniyatlariga, ishlab chiqarishning 
baynalminallashuviga asoslanadi. Ikkinchi jaxon urushidan keyingi o’n yilliklarda jahon xo’jaligini 
rivojlanish yetakchi tendentsiyalaridan biri, bu ko’plab davlatlarning birin-ketin yopiq milliy xo’jalikdan 
tashqi bozorga yuz tutgan iqtisodiy ochiq tipdagi xo’jalikka o’tishidir. Aynan ana shu davrda AQSH
olimlari “Ochiq savdo”, “Ochiq iqtisodiyot” degan tezislar bilan chiqdilar. Bu avvalo jahon bozorida o’z 
hukmronligini o’tkazish bilan bog’liq edi. Ikkinchi jahon urushidan g’olib va yanada boyib chiqqan 
AQSH hukumati tomonidan yangi iqtisodiy tartib qo’llanmalari taklif etildi. Bunday “erkin savdo” va 
“ochiq iqtisodiyot” tezislari hukmron iqtisodiyotning kamroq rivojlangan davlatlarga qarshi qaratilgan 
quroli, shuningdek amerika korporatsiyalarining tutib bo’lmas ekspansiyaga intilishlari edi.
Ochiq iqtisodiyot ichki bozorning chet el kapitali, tovarlari, texnologiyalari, axborotlari, ishchi 
kuchining oqimi uchun aqlga to’g’ri keladigan darajada ochiqligini nazarda tutadi. 
Ochiq iqtisodiyotning afzalliklari quyidagilardir: 
-
ishlab chiqarishni ixtisoslashuvi va kooperatsiyalashuvining chuqurlashishi; 
-
resurslarni mulohazakorlik bilan samaradorlik darajasiga qarab taqsimlash; 
-
xalqaro iqtisodiy aloqalar tizimi orqali jahon tajribasining tarqalishi; 
-
jahon bozoridagi raqobat tomonidan rag’batlantiriladigan milliy ishlab 
chiqaruvchilar orasida raqobatning kuchayishi.