Д. Т. Абдукаримов

 
Муҳокама учун саволлар: 
1.
Уруғчилик хўжаликларида навдор уруққа бўлган талаб ва уруғлик 
майдон қандай аниқланади? 
2.
Суғурта фонди нима ва қандай ташкил этилади? 

---

128 
10-жадвал 
Навдор уруғлик миқдорига бўлган талабини ҳисоблаш. 
Экин хили ва 
навнинг номи 
Н
ав 
ян
ги
лаш м
уд
да
ти
Уруғчилик 
хўжаликларида 
экин майдони, га 
Экиш н
ор
мас
и, 
ц/
га
Уруғликка 
бўлган талаб, 
ц 
Ҳосилдор
лик, ц/га 
Уруғли
к у
чу
н 2 
реп
ро
ду
кц
ия 
ум
уми
й 
май
до
ни
, га
Экиш 
учу
н ке
ра
к б
ўл
ган
1 
реп
ро
ду
кц
ия 
ур
уғл
ар
и +
25
%
суғ
ур
та фо
нд
и, 
ц 
Уруғли
к х
ўжал
ик
да 
1 ре
пр
од
укц
ия 
ур
уғл
ик ша
хо
бча м
ай
до
ни
, га
Эл
ита у
ру
ғл
ик 
бў
йи
ча тал
аб
Эсл
атма
жами
, га
жумладан 
уруғлик 
шахобчалари 
жами
у
ру
ғл
ик ша
хо
бчала
ри
уч
ун
+
25
%
суғ
ур
та фо
нд
и 
ҳа
р йи
ли
нав 
ян
ги
ла
ш уч
ун
ялпи
ко
нд
иц
ио
н 
фоиз
ҳақ
иқ
ий
, га
Беда Бойгул нави 
5 
200 
20 
40 
0,1 
5,0 
1,0 
6,0 
5,0 
0,25 
0,031 
0,06 
0,006 

---

129 
1.9. ТРИТИКАЛЕ СЕЛЕКЦИЯСИ 
 
Донли экинларнинг янги ботаник туркумини ташкил қилган ва қатор 
ажойиб сифатларга эга бўлган Тритикалени яратилиши – селекциянинг энг 
йирик мувофақиятидир. 
Икки ҳар хил ботаник туркуми–буғдой ва жавдарнинг хромосома 
тўпламларини бирлаштириш орқали деҳқончилик тарихида илк бор одам 
томонидан янги қишлоқ хўжалик экинини синтез қилиш – сунъий яратишга 
эришилди (11 - расм). 
Тритикале – аллополиплоидлар типидаги амфидиплоидларга қарашли 
буғдой - жавдар дурагайи, бошқача қилиб айтганда бу амфидиплоид. 
Амфидиплоидлар-
бу икки ҳар хил тур ва туркумнинг хромосом 
тўпламларининг қўшилиши ва икки баробар ортиши натижасида ҳосил бўлган 
полиплоидлар. 
Юмшоқ буғдой Тriticum astivum инг хромосомалар сони 2 n = 42, 
қаттиқ буғдой Тriticum durum да 2 n = 28, жавдарда Secale cereale да эса 2 n = 14. 
Тriticale
 
номи дастлабки Тriticum ва Secale туркумлари номининг 
биринчи ва иккинчи қисмидан ҳосил бўлган. Бундай ном 1931 йил берилган. 
Тритикалелар 
октоплоид 
2 n – 56 = [(42:2)+(14:2)] х 2 яъни юмшоқ буғдой 
билан жавдар асосида, 
гексаплоид 
2 n = 42= [(28:2)+(14:2)] х 2, яъни қаттиқ 
11-расм. Тритикале (2) ва дастлабки материал сифатида олинган буғдой
(1) ҳамда жавдар (3) бошоқлари

---

130 
буғдой ва жавдар асосида ҳосил бўлади. Аксарият кўрсаткичларга қараб энг 
яхши бўлиб гексаплоид тритикале ҳисобланади. 
Тriticale туркумига селекционерлар томонидан яратилган буғдой–жавдар
аллополиплоидларнинг турли хилларининг ҳаммаси киради. 
Бу экиннинг ўзига алоҳида эътиборни жалб қилиши қатор муҳим 
кўрсатгичлари -ҳосилдорлик, маҳсулотнинг озиқалик сифатини ўта юқори 
бўлиши ва бошқалар. Бу экин жаҳоннинг кўп минтақаларида иккала ота – она 
экинга нисбатан устун бўлиши билан ноқулай тупроқ – иқлим шароитларига ва 
ўта хавфли касалликларига чидамлилиги бўйича буғдойга нисбатан кучлироқ 
бўлиб, жавдардан ҳам қолишмайди. Дони оқсил ва лизин, триптофан каби 
алмаштириб бўлмайдиган аминокислоталарга бой. Тритикале доннинг 
таркибидаги оқсил моддаси буғдой дониникига нисбатан 3-4 % кўп, 
клейковина миқдори буғдойникидек, жавдарга нисбатан эса 2-4 % кўп, лекин 
сифати пастроқ.