O 'z b e k is t o n r e s p u r L ik a s L o L iy va o 'r t a m a X s u s t a 'l I m V a z ir L ig I

IV QISM
X V B O B. P E D A G O G IK M A H O R A T
P edagogik m ah orat fan in in g nazariy asoslari va u n in g o ’qituvchi
faoliyatid agi aham iyati
M illiy 
m ustaqillikni 
m ustahkam lash 
va 
rivojlantirish 
sharoitida 
respublikam izning ijtim oiy - iqtisodiy. siyosiy - m adaniy va m a’naviy hayotida 
ro ’y berayotgan hodisalar, uni ja h o n ham jihatligiga tezkor kirishini, ham da ijtim oiy 
y o ’naltirilgan 
bozor 
iqtisodiyotini shakllantirish b o rasid a olib borayotgan 
islohotlarni 
tezlashtirishni talab etm oqda. Buni am alg a osh irish n in g m uhim
shartlaridan biri m am lakat m ehnatkashlarining, hususan y o sh lar ta ’lim. tarbiyasi 
bilan shug’ullanuvchilarning kasb m alakalari va m ahoratlarini takom illashtirish 
ehtiyojini 
tu g ’diradi. H ozirgi 
kunda 
ta 'lim jaray o n id a interaktiv m etodlar, 
pedagogik v a axborot tex nologivalarini o 'q u v ja ra y o n id a qoMlashga 
b o 'lg an
qiziqish, e ’tib o r 
kun d an - kunga 
kuchavib 
borm oqda, bunday 
b o 'lish in in g
sabablaridan biri, shu vaq tg ach a a n ’anaviy ta ’lim da o ’quvchi - talabalarni faqat 
tay y o r bilim larni egallashga o 'rg a tilg a n b o ’lsa, zam onaviy tex n o lo g iy alar ularning 
egallayotgan bilim larini o 'z la ri qidirib topishlariga, m ustaqil o ’rganib, tahlil 
qilishlariga, hatto xulosalarni ham o 'z la ri keltirib chiqarishiariga o 'rg a ta d i. 
O ’qituvchi 
bu ja ra y o n d a shaxsni rivojlanishi. bilim olishi 
va tarbiyalanishiga 
sh aro it y aratadi v a shu bilan bir qatorda boshqaruvchilik, y o ’naltiruvchilik 
funksiyasini bajaradi. 
Z ero, bugungi 
kunda 
ax b o ro tlar oqim ining keskin 
k o ’payishi, rivojlanishi, ilm iy texnikaviy taraqqivotning ja d a lla sh u v ig a , m avjud 
pedagogik, p sixologik, m etodik, am aliy tay y o rg arlik n in g
m a'lu rn
darajada 
“ esk irish i” ga olib keldi va bu o ’z navbatida pedagogik m ehnat bilan 
s h u g ’u llan u v ch ilam in g kasbiy m ahorati, ijodkorligini riv o jlan tirish g a 
e'tib o rn i 
y a n a d a k o ’proq q aratish lozim ligini taqozo etdi.
B u e ’tib o r v a talabni am alga oshirishning m uhim om illaridati biri. kasbiy 
m ahoratni 
tak o m illash tirish
texnologiyasini jo riy etish va m ukam m allashtirish 
dem akdir. Shu o ’rinda savol tu g 'ila d i. M ahorat 
nim a?.
M ahorat bu - y u q o r i va doim o yuksalib boruvchi tarb iy a va o ’qitish sa n ’atidir.
285

---

M ah o rat fao liy at ja ra y o n id a shakllanadi v a tak o m illash ad i. U 
ishbilarm onlik, 
zu k k o lik , lay o q at va zehn v o sitasid a riv o jlan ib b oradi. Bu x u su siy atlarn in g
barchasi fao liy at ja r a y o n id a tarkib topib boradi.
"F aoliyat - d e b y o z g a n edi, akad em ik A .N .L eo n tev - dunyoni o ’zlash tirish n in g
birinchi sh artid ir". S h u n d ay ekan p ed ag o g ik m ahoratning sh ak llan tirish va 
riv o jlan tirish d a 
fa o liy a t 
y etak c h id ir. 
P ed ag o g ik
m ahoratni 
e g allash d a 
o ’q itu v ch in in g p e d a g o g ik faoliyati asosiy rol o ’yn ay d i. P edagogik m ah o rat 
pedag o g ik fao liy at b ilan uzviy b o g ’liqdir. 
P edagogik fao liy at 
o ’q itu v ch in in g
kasbiy m ah o rati v a m ehnati o rq ali q o ’lga kiritiladi, m eh n at esa, fao liy atn in g
tarkibiy q ism lari ( o ’q ish , ijtim oiy ish, o ’y in, sport m ash g ’u lo tlari va h. k.) dan biri 
hiso b lan ad i. Shu 
a so sd a
p ed ag o g ik faoliyat o ’qituvchi m ehnatining istiqboli, 
tex n o lo g iy asi, v azifalari va ta ’sir k o ’rsatish u su llarin in g m ajm uidir. P ed ag o g ik
m ahoratni sh a k lla n tirish m uayyan sohani m ukam m al egallash, nazariy, am aliy 
m a ’lu m o tlarg a to ’liq eg a b o ’lish, kasb iy tay y o rg arlik u stid a tinm ay ish lash d an
iborat. P ed ag o g ik
m a h o ratn in g
betakror, noyob, m ohir ustasi b o ’lish uchun 
o ’qituvchi - ta rb iy a c h ig a ilhom , ijod va o ’z k u ch ig a ishonch b o 'lish i kerak. M ana 
sh u ilhom , ijod v a ish o n ch n i y o ’lg a q o ’y u v ch i, u n in g im koniyatlarini to 'l a ishga 
soluvchi kuch fao liy atd ir. P ed ag o g ik m ah o ratn i sh ak llan tirish d a ped ag o g ik faoliyat 
m uhim o ’rin tutadi. 
F ao liy at to 'la m a ’n o d a u sullar, xolatlar, sh ak llarn in g
um u m lash g an tiz im id a n ib o rat b o 'lib , u x ar xil sh aro itlard a ham m avjud b o 'la d i. 
H ar qanday fao liy at singari o ’q itu v ch ilik faoliyati ham m aqsad, usul, vosita, o b ’ekt 
v a su b ’ektdan iborat.
P ed ag o g ik m aq sad - o ’qitish, tarb iy alash v a shu aso sd a talab alar shaxsini 
sh ak llan tirish d an iborat. U sul esa ta rb iy alan u v ch ilar o b ro ’sini eg allash , h u rm atig a 
sazo v o r b o ’lishi v a t a ’sir k o ’rsatish d ir. P ed ag o g ik m eh n atn in g o b ’ekti sifatid a -
o ’qitu v ch i 
shaxsi tu rad i, u n in g x arakteri, irodasi, ongi, aqli, od o b - axloqining 
asosi h iso b lan ad i. P ed ag o g ik fao liy at s u b ’ekti e sa - tarb iy alan u v ch ig a 
t a ’sir 
k o ’rsatuvchi - p e d ag o g n in g o ’zi. C hunki, u o ’quvchi - t a l a b a l a r g a tabiat. ja m iy a t, 
tafa k k u r q o n u n lari 
to ’g ’risid a 
m a ’lum ot 
berish uchun, avvalo, ularni 
o ’z 
fao liy atin in g
o b ’ek tig a 
ay lan tirad i. 
Shu 
tariq a 
b ilim lar o ’zlash tirilad i,
286

---

o ’zlashtirilgan b ilim lar o ’quvchi - talabalarga yetkaziladi. P edagogik m ahorat - bu 
o ’qituvchi - tarbiyachining kasbiy va shaxsiy faoliyati natijasin in g um um lashm asi 
sifatida, m uayyan bilim , k o ’nikm a, m alakalar y ig ’indisidan iborat.
P edagogik m ahoratga ega b o 'lg a n o 'q itu v ch i - talab alard a o ’qish, o 'q itish , 
tarbiyalash ja ra y o n id a diqqatlarini aniq taqsim lash, bilim , k o ’nikm alarini, psixik 
holatlarini 
boshqara 
olish va pedagogik texnika 
m adaniyatini 
o 'z la sh tirish
m alakalarini shakllantiradi.
A lbatta, bu m alakalarni shakllantirishda uzluksiz ta ’lim tizim ining turlari, 
ayniqsa, oliy ta ’lim m u assasalarining o ’rni beqivos. O 'z in in g aql - zakovati, ilm iy 
salohiyati, 
m a ’n av iy ati, 
m adaniyati 
bilan 
m illiy 
istiqlol 
g ’oyalarini 
m ustahkam lashda, o zo d va obod V atanni qurishda yonib yashaydigan shaxs b o 'lib
shakllanadi va ta ’lim islohotlari hujjatlarida belgilangan vazifalarini bajarishga 
o ’z hissasini q o ’shadi. Shunday qilib, insonning m a'n av iv yuksalishi, hayotiy 
tajribasi, 
bilim i, hatti - harakati, odob - axloqi. kasbiy m ahorati, 
shakllanib 
takom illashtib boradi. Bu esa pedagoglarning kasbiy m ahoratini shakllantirishning 
ilm iy, nazariy , am aliy 
jih atd an
o ’qitishni y anada yuksaltirish, 
uning 
sam aradorligini o shirishga d a 'v a t etadi.
O ’qituvchilik 
kasbi m urakkab va m a ’suliyatli kasbdir. U shbu kasbning 
sharafliligi va m urakkabligi shu bilan belgilanadiki. u doim o ongning yag o n a sohibi 
b o ’lgan inson bilan m u loqotda b o ’ladi. O ngli va tirik jo n z o t esa aqliy, ruhiy, ham da 
jism o n iy jih a td a n doim o rivojlanishda 
b o ’ladi. Shuning 
uchun, o ’quvchi bilan 
doim o m uloqotda b o ’lganda, unga ta 's ir k o ’rsatish uchun m untazam ravishda 
psix o lo g iy a, tarb iy a nazariyasi kabi fanlarni m ukam m al o ’rganib, o ’z kasbiy 
m ahorati u stid a m uttasil ish olib borishi kerak. Bu o ’qituvchidan pedagogik, 
p six o lo g ik v a m etodik tayyorgarlikni talab etadi. D arhaqiqat, har bir yosh 
m utaxassisni p u x ta ilm iy, nazariy bilim lar bilan quro llan tirish , egaliagan ilm iy 
bilim larini am aliy fao liy atd a q o ’llash, k o ’nikm a 
v a m alak alarg a ega qilish, 
tarb iy alash alb atta oson ish em as. O 'q ish g a ilm iy, ongli m unosabat 
bilan 
qaraydigan, m ustaqil fikrlaydigan, m ukam m al m a’lum otlarni egaliagan, aqliy
287

---

m ehnat m adanivatini o ’zid a m u jassam lash tirg an yoshlarni 
v o y ag a 
y etk azish
m uhim v a d av lat aham iyatidagi v azifad ir. B u n in g uchun:
1. Pedagog - kasbiy faoliyatning p ed ag o g ik y o ’n alish larin i an iq belgilay 
o ladigan shaxs b o ’lishi lozim . Bu esa o ’z n av b atid a ja m iy a tn in g ta la b va 
ehtiyoj laridan 
kelib 
chiqib, 
ped ag o g ik
m ah o rat 
aso slarin in g
zam onaviy 
pedagogikaning 
ilg’o r 
g ’oyalari 
zam in id a shaxsga in so n p arv arlik nuqtai -
n azaridan yondoshish im konini beradi.
2. 
Pedagog - pedag o g ik ja ra y o n n i 
an iq tashkil 
q ilishi, 
boshqarishi, 
kutilayotgan 
natijalarni 
old in d an
lo y ih alash i 
va 
uni 
ro ’y o b g a 
chiqarish 
texnologiyasini, shuningdek, p ed ag o g ik ja ra y o n d a vu ju d g a kelishi m um kin b o ’lgan 
nizoli vaziy atlarn i oldindan k o ’ra bilishi va ularni b a rta ra f etish uchun tay y o r 
b o ’lishi kerak. B uning uchun o ’q itu v ch id an p ed ag o g ik m ah o rat talab qilinadi. 
P edagogik m ahoratni 
sh ak llan tirish n in g birinchi sharti, faoliyatdir. F aoliyatga 
intilish 
h ar 
bir 
kish id a 
ju d a
b arv aq t paydo b o ’ladi va h ay o t d av o m id a 
tak o m illash ib boradi, insonga q o n iq ish , m am n u n iy at b ag ’ishlab, k asbning haqiqiy 
egasi va m aftunkori b o ’lish g a zam in y aratad i. O ’q itu v ch in in g bunday faoliyatiga 
q u y id ag ilar kiradi.
I m illiy m a d a n iy a t v a u m u m in s o n iy q a d riy a tla rn i b ilis h i 1
d u n y o v iy b ilim la rn i m u k a m m a l e g a lla g a n b o 'lis h i
m a 'n a v iy b a rk a m o l,ijo d k o r, is h b ila rm o n b o 'lis h i
p s ix o lo g ik p e d a g o g ik v a n a z a riy ilm la rn i m u k a m m a l 
e g a lla g a n
fa o liy a ti ja r a y o n id a b o la la rn i y a x sh i k o ’ra d ig a n , u larn i 
v a x sh i in so n b o 'I is h ie a is h o n a d ic a n
o 'q u v c h ila rn i sh ax s s ifa tid a riv o jla n ib , in so n sifa tid a
k am o l to p is h ig a k o 'm a k la s h a d ig a n
e rk in va ijo d iy fik rla y o la d ig a n , ta la b c h a n , a d o la tli, 
o d o b a h lo a li.d iv o n a tli b o 'lis h i
O 'q itu v c h i
p e d a g o g ik
fa o liy a ti
ja r a y o n id a
283

---

U zluksiz t a ’lim tizim ini am alga oshirish jaray o n id a yosh avlodga ta 'lim berish 
va tarb iy alash
g ’o y at m urakkab va k o 'p qirrali vazifani faqat yuksak m alaka va 
pedagogik m ahoratga ega b o ’lgan o ’qituvchi k adrlar bilan am alg a oshirish m um kin. 
Shuning uchun, o ’q itu v ch ilik kasbiga. y a 'n i s o g 'lo m
avlod 
uchun 
chinakam
m urabbiy 
b o ’lish g a 
havasi, ishtivoqi z o ’r, zam on talablarini te z va chuqur 
tushunadigan, o ’zin in g ilm iy, ijtim oiy—siyosiy saviyasini, pedagogik m ahoratini 
izchillik bilan am alg a o sh irib boruvchi. m u staqillik g ’oyasi va m afkurasi bilan 
puxta quro llan tirilg an , haqiqiy vatanparvar va m ehnatsevar kishilargina erisha 
oladilar.
P edagogik m ah o rat tu g 'm a talant yoki nasldan - naslga o ’tuvchi xu su siy at 
em as, balki uning negizida izlanish va ijodiy m ehnat yotadi. Shunga asosan 
pedagogik m ah o rat h am m a o 'q itu v c h ila r uchun bir qolipdagi ish usuli em as, balki u 
har bir o ’q itu v ch in in g o ’z ustida ishlashi, ijodiy m ehnati ja ra y o n id a tashkil topadi 
va riv o jlan ad i. Bu ja ra v o n d a ilg 'o r o ’qituvchining pedagogik m ahorati va 
tajribalarini b o sh q a o ’qituvchi o 'rg a n ish i, undan ijodiy foydalanishi va o ’z 
faoliyatini ilg ’o r tajrib alar bilan boy itishi zarur.