Қишлоқ ХЎжалиги корхоналарини таркибий қайта тузиш агентлиги

Таглиги (марказий найчаси билан)
барабаннинг ҳамма деталларини 
маҳкамлаш учун хизмат қилади. Унинг остида тешик бўлиб, у сепаратор 
урчуғини бирлаштиради. Тагликнинг устки томонида марказий найчанинг 
ёнида штифт бўлиб, тарелка тутқични зич бирлаштириб туради. Марказий 
найчада 3 та тешик бўлиб, улардан тарелка тутқичнинг тагига сут ўтади. 
Тагликнинг асосида резина ҳалқа учун каналча бўлиб, у қопқоқни таглик билан 
зич бирлаштириб туради. 
2. 
Тарелка тутқич ёки крестовина
барабан таглигининг марказий 
найчасига кийдирилган бўлиб, қирралар (биттаси кенг, иккитаси қисқа) 
ёрдамида тарелка пакетларини махкам қилиб туради. Тарелка тутқичларнинг 
қирраларига тарелкалардаги фигур кесиклари мослашган бўлади. 
3. 
Тарелкалар пакети
ҳар хил маркали сепараторларда ҳар хил сонда
бўлади. Тарелкалар вертикал каналлар хосил қилади, улар орқали сут 
кўтарилиб (тарелкаларнинг устки қисмидаги ғуддалар улар орасида бўшлиқ 
хосил қилади) юпқа қатлам тарелкалар орасида таксимланади, сутнинг бундай 
тарқалиши барабан айланиши таъсирида хосил бўладиган марказдан қочма 
кучга боғлиқ. Биринчи тарелка бошқаларидан фарқ қилиб, хам устки, ҳам остки 
томонидан ғудур (ковшар) жойи бор. Тарелка пакетларига, юқориги ажратувчи 
тарелка кийдирилади, унинг устида ёғсизлантирилган сут, тагида қаймоқ 
харакат қилади. Ажратувчи тарелкада тешик йўқ, ташқи сиртида 3 та қирралар 
бўлиб, улар тарелка билан барабан қопқоғи орасида бўшлиқ хосил қилади, бу 
бўшлиқ бўйлаб қаймоғи олинган сут оқади. Ажратувчи тарелканинг бўғзига 
квадрат тешикли регулировка винти ўрнатилган бўлиб, унинг шу тешигн 
орқали барабандан қаймоқ чиқади. Бу винт ёрдамида қаймоқдаги ёғ миқдори 
тартибга солиб турилади. 
4. 
Қопқоқ қисми
барабаннинг ҳамма деталларини бирлаштириш учун 
хизмат қилади. Қопқоқ барабан таглиги билан зич бирлаштирилган бўлиб, 
устки томонидан гайка билан беркитилган. Сут қаймоққа ва қаймоғи олинган 
сутга қуйидагича бўлинади. Сут поплавок камерасидан барабаннинг тез 
айланувчи (минутига 7000—10000 марта айланувчи) марказий найчасига 

---

27 
тушади. Найча тешиги орқали тарелка тутқичнинг каналига ўтиб, тешик орқали 
пастки тарелканинг тагига ўтади ва кейин тарелкалар вертикал канали орқали 
сут кўтарилади. Сут кўтарилиши билан тарелкаларнинг орасига тушади, 
натижада шу жойда қаймоқ ва қаймоғи олинган қисмларга бўлинади. Шундай 
килиб, ёғ қумоқлари енгил бўлганлиги туфайли (Р = 0,923) марказга, марказий 
найча атрофига йиғилиб, ажратувчи тарелка тагининг устки қисмига кўтарилиб, 
махсус тешик орқали оқиб чиқади. 
Қаймоғи олинган сут оғир фракцияли (Р = 1,05) бўлиб, марказдан қочма 
куч таъсирида четга — қопқоқ остига отилиб, кейинги порциялар босими 
остида ажратувчи тарелка устига кўтарилади ва шу тарелкалар қирралари 
ёриғига тушади ва ташқарига чиқади. Тарелкалар пакети ва барабан 
қопқоғининг девори орасида қуйқа бўшлиғи бор бўлиб, механик аралашмалар 
сепаратор шиллиқ моддаси сифатида шу жойга йиғилади. 
5. 
Маҳкамлаш гайкаси 
барабаннинг барча деталларини маҳкамлайди. 
Хозирги сепараторларда сутдан барча ёғининг 99,7% гача қисми ажратиб 
олинади. 
Сутдан ёғ қумоқларининг ажралиб чиқиши схема тарзида кўрсатилган (3.1 
- расм). Бу схемада барабаннинг иккита қўшни тарелкасининг вертикал кесиги 
тасвирланган. Янги сут, қаймоғи олинган сут ва қаймоқнинг йўналиши 
стрелкалар билан, ёғ қумоқларининг харакати пунктир чизиқ билан 
кўрсатилган.
 
Ёғ қумоқлари сут оқими билан бирга илашиб пастга тушади ва 
тарелканинг юқориги сиртида барабаннинг айланиш ўқига йиғилиб, шу ўққа 
томон харакатланувчи қаймоқ қатлами хосил қилади. 
Янги 
қуйилаётган 
сутнинг 
босими 
сепаратлаш 
процессининг 
узлуксизлигига сабаб булади; у қаймоқ ва қаймоғи олинган сутни сиқиб 
чиқаради.
Сепарация жараёни сепараторларда қуйидаги тартибда амалга оширилади 
(3.2 - расм).
Сут марказий трубка орқали тарелка тутқичига келиб тушади ва ундан 
тарелка тешиклари ташкил қилган каналлар орқали тарелкалар комплектини 
юқори қисмига кўтарилади ва барабанни ўқидан чет қисмига қараб тарелкалар 
оралиғига оқиб кетади. 
Расм 3.1.
 
Сутни сепаратлаганда ёғ 
шарчалари ажралиб чиқишининг 
схемаси 
Сепаратор барабанини айланиши 
натижасида катта марказдан қочма куч 
пайдо бўлади. Бу куч таъсирида 
тарелкалар оралиғидаги бўшлиқда ёғ 
шариклари, енгил фракция сифатида 
барабан 
марказига 
интилади, 
кейинчалик эса тарелкаларни чет қисми 
ва тарелка тутқич орасидаги тириқиш 

---

28 
бўйлаб юқорига кўтарилади ва қаймоқ камерасига келиб тушади. Ёғсиз сут 
оғир фракция сифатида барабанни чет қисмига (кирлар майдони) жўнатилади. 
Ёғсиз сут ажратгич тарелкасини ташқи юза қисми ва барабаннинг ички юза 
қисми оралиғи бўйлаб харакатланиб манометр ва созловчи вентил ўрнатилган 
ёғсиз сут патрубкасига келиб тушади.
Созловчи вентиллар олинадиган қаймоқни ёғлилигини ўзгартиришга 
мўлжалланган. Очиқ ва чала герметик сепараторларда қаймоқни ёғлилигини 
ўзгартириш турлича амалга оширилади.
Очиқ сепараторларда олинаётган фракцияларни ёғлиги ва нисбати 
созловчи вентиллар ёрдамида ўзгартирилади. Қаймоқ ёғлигини ошириш учун 
созловчи винт сепаратор ўқи томонга буралиши, аксинча қаймоқ ёғлигини 
пасайтириш учун эса винт тескари томонга буралиши лозим. Бундай созлашда 
марказдан қочма томонидан яратиладиган напор ёки сепаратлаш 
махсулотларини чиқишидаги қаршилик ўзгаради. Қаймоқ чиқишини камайиши 
сари унинг ёғлиги ошади ёки аксинча, сепарация қилинаётган сутни ёғлилиги
ва миқдори ўзгармас бўлганида олинаётган қаймоқ миқдорини ошиши унинг 
ёғлилигини камайишига олиб келади.
Чала герметик ва герметик сепараторларда ёғсиз сут ва қаймоқ нисбати 
фракцияларни чиқишидаги қувурларда ўрнатилган махсус вентиллар ёрдамида 
ўзгартирилади. Бу холда қаймоқ чиқиши йўлида ротаметр, ёғсиз сут чиқишида 
эса манометр ва тегишлича созловчи вентиллар ўрнатилади. Ротаметр ёрдамида 
қаймоқ миқдори л/соат да назорат қилинади.
Сепараторларда сутни ёғсизлантириш сифати ёғсиз сутдаги ёғ 
шарикларини ўлчами ва уларнинг миқдори билан бахоланади. Агар ёғсиз сутда 
қанча кам ёғ қолса сепарация натижаси шунчалик юқори бўлади. 
Сутдан ёғнинг тўлиқ ажралиб чиқиши қуйидаги шарт-шароитга боғлиқ: 
1. Сепараторга қуйилаётган сутнинг температураси 30—40°С булиши 
керак. Чунки совуқ сутнинг қовушқоқлиги юқори бўлиб, бу ёғ қумокларининг 
харакатига тўсқинлик қилади. Сутнинг температураси 30—40°С бўлганида уни 
қовушқоқлиги пасаяди, зичликлар фарқи ρ - ρ
1
, иситилганда ёғни зичлиги 
плазма зичлигига нисбатан тез пасайиши туфайли, ортади ва ёғ шарикларини 
ўлчамлари (r радиус) қисман катталашади. Сутни юқори хароратларда (60-80 
0
С) сепарациялаш қаймоқ ва ёғсиз сутни кўпиришига, ёғ шарикларини 
майдаланишига ва ёғсиз сутдаги ёғ миқдорини ошишига олиб келади.
Ёғ шарикларини кам интенсивлик билан майдаланиши совуқ сутни 
сепарациялашда кузатилади. Бундан ташқари совуқ сепарациялаш жараёни кам 
энергетик харажатлар билан фарқланади. Лекин, одатдаги сепараторларда паст 
хароратларда сепарациялаш ёғни қовушқоқлигини ошиши ва унинг қисман 
кристаллизацияланиши натижасида уларнинг иш унумдорлигини 2-3 марта 
пасайишига олиб келади.
2. Барабан вақт бирлиги ичида қанчалик тез айланса, ёғ шунчалик тез ва 
тулиқ ажралиб чиқади. Сепаратор барабанини айланиш частотасини (n), 
тарелкаларни иш қисмини ўрта радиусини (R) ошиши қаймоқ ажралишига 

---

29 
ижобий таъсир қилади. Аммо хар қайси сепараторнинг барабани муайян 
тезликда айланади, бу тезлнкни факат 10—15% га ошириш мумкин.