15-mavzu. Sug‘oriladigan yerlarda zovurlar, ularning ahamiyati va turlari Reja

 
4. Tik zovurlarning qo‘llanilishi. 
Sug‘oriladigan sho‘rlangan va botqoqlana-digan yerlarda ochiq, yopiq 
zovurlar bilan birga tik zovurlardan ham foydalanib kelinmoqda. Tik zovurlar 
ochiq va yopiq zovurlarga qaraganda tup-roqni tezroq va chuqur sho‘rsizlantiradi, 
sizot suvlar satxini chuqurlashtiradi hamda ularning minerallashganlik darajalarini 
ko‘proq kamaytiradi. Tik zovurlar ochiq va yopiq zovurlar bilan birga aralash 
holda qo‘yilishi yoki o‘zi alohida qurilgan bo‘lishi mumkin. Tik zovurlarni qurilish 
uchun oldin quduqlarning samarali ish chuqurligi, joyning relefiga qarab joy 
tanlash, tuproq qatlamlarining geometrik tuzilishi, gidrogeologik sharoitlari 
tadqiqot qilinadi hamda shu tadqiqotlar asosida tik zovurlarni qurish ishlarining 
loyihasi ishlab chiqiladi. 
Tik zovurlar yuqorida ko‘rsatilgan omillarga bog‘liq holda 30-70 m dan 100-
150 m gacha (ba`zan bundan ham chuqur bo‘lishi mumkin) chuqurlikda bo‘ladi. 
Ularni qurish uchun dastlab 40-90 sm diyametirda burgi quduqlari kavlanadi. 
Burgi kuduqlarga 30-50 sm diometirlik metal kuvurlar joylashtiriladi, quduq 
devorlari bilan metal quvur oraligidagi bo‘shliq shag‘al (5-15 mm) filtrlar bilan 
to‘ldiriladi. Quvurlarning yer yuzasida 10-15 m dan keyingi qismida teshikchalar 
qilinadi. Bu teshikchalardan suvlar oqib kiradi. Quvurda to‘plangan suv maxsus 
elektor nasoslar yordamida yer yuziga chiqariladi. Tik zovurlarda geologik va 
gidrogeologik sharoitlarga qarab sizot suvlarining sathi 5-6 m dan 15-20 m gacha 
pasayadi. Ularning suv sarfi (debiti) 5-10 l/sek dan 150-200 l/sek gacha bo‘ladi. 
3
Chandrasekaran B., Annadurai K., Somasundaram E. A textbook of Agronomy 2010. r. 410. 

---

Bitta tik zovurning ta`siri doirasi 800-1000 m, yoki 100-150 gektardan 150-300 
gektargacha etadi.
Tik zovurlar ma`lum maydonlarga yoki gidrogeologik sharoitlari bo‘yicha 
maxsus yo‘nalish chizig‘ida joylashtiriladi. Ularning orasidagi masofa 1,5-2 sm 
hatto bundan ko‘p ham bo‘lishi mumkin. Tik zovurlardan chiqarilgan suvlarning 
sifatiga qarab turli ehtiyojlarda ishlatish mumkin. Masalan chiqarilgan suvning 
minerallashganlik darajasi juda kam bo‘lsa undan aholi va chorvani suv bilan 
ta`minlashdi va qishloq xo‘jalik ekinlarini sug‘orishda ishlatish mumkin, 
chiqarilgan suv kuchsiz va o‘rtacha (3-6 g/l) minerallashgan bo‘lsa bunday 
suvlarni qishloq xo‘jalik ekinlarini sug‘orishda qo‘llash uchun maxsus sug‘orish 
texnologiyasi talab qilinadi. Tik zovurlardan chiqarilgan suvlar kuchli mineral-
lashgan bo‘lganda ular maxsus tarmoqlar orqali ochiq zovurlarga yoki 
kallektorlarga oqiziladi.
Sug‘oriladigan dehqonchilik sharoitida yopiq va tik zovurlardan samarali 
foydalanish muhim masala hisoblanadi.
Zovur tarmoqlari ilmiy asoslangan talablar bo‘yicha qurilganda va to‘g‘ri 
foydalanilganda ular doimo faoliyat ko‘rsatib tuproqning suv va tuz rejimlarini 
tartibga tushirib, unumdorligini oshirib boradi. Aksincha zovur tarmoqlari sifatsiz 
qurilganda va noto‘g‘ri foydalanilganda ularning ish faoliyati buziladi, tez ishdan 
chiqadi, tuproqda sho‘rlanish va batqoqlanish jarayoni boshlanadi, natijada yerning 
meliorativ holati yomonlashadi, hamda keskin kamayib boraveradi. 
Zovur tizimlari 4 ga bo‘linadi: 
1.
Lokal – har bir alohida joylardagi sizot suvlarini tartibga tushirishda 
qo‘llaniladi. 
2.
Archasimon – zovur tarmoqlari archa shaklida 45
0
dan joylashtiriladi. 
3.
Archasimonga o‘xshash, lekin sizot suvlarini bir tomonlama tarab olishga 
mo‘ljallangan. 
4.
Suv tutgich zovurlar – suv oqimini tutib qoluvchi kanovalardan iborat 
bo‘ladi.