O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta'lim vazirligi nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti shahrisabz filiali

 

---

26 
Mavzuning bayoni 
 
Reja:
1. Mehnat muxofazasi predmetining vazifasi. 
2. Xavfsizlik tenikasi va ishlab chiqarish sanitariyasi. 
3. Yong‘in xavfsizligi. 
4. О‘zbekiston Respublikasida mexnat xavfsizligi standartlari. 
 
1.Mehnatni muxofaza qilish qonuniyatlari 
О‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi, 
О‘zbekiston Respublikasi Mehnat 
qonunlari kodeksi asosida olib boriladi. Mehnatkashlarni 
xavfsiz va sog‘lom mehnat sharoiti Bilan ta’minlashni davlat о‘zining asosiy vazifasi deb 
hisoblaydi, buning uchun zarur chora-tadbirlarni qonun 
asosida amalga oshiradi. О‘zbekiston Respublikasi Oliy kengashining 1992 yil 8 dekabr 12 
chaqiriq 2-sessiyasida tasdiqlangan Konstitutsiyaning 18- 20,27,29,36,42-moddalarida mehnatni 
muxofaza qilishbayon etilgan. Konstitutsiya barcha fuqarolarni mehnat qilish huquqini 
ta’minlaydi, ya’ni mehnatkashdar ma’lum miqdorda xaq olish hisobiga 
ish bilan ta’milanadi. Bu huquq xaftasiga 41-soatdan ish soati belgilash asosida va yiliga bir 
marta xaq tо‘lanadigan ta’til berish yо‘li bilanamalga oshiriladi. Konstitutsiya pepul davolanish, 
qariganda yoki mehnat qilish qobiliyatini qisman yoki batamom yо‘qotganda sostial ta’minlanish 
huquqlarini ham beradi. 
О‘zbekiston Respublikasi mehnat qilish qonuniyatlari mehnatkashlarga yaratib berayotgan 
sharoitlar va huquqlar hamda ularni nazorat qilish jixatidan dunyoda eng ilg‘or hisoblanadi. 
Mehnatni muhofaza qilish qonunlarini yaratish va amalga oshirishda kasaba uyushmalari faol 
qatnashadi. 
О‘zbekiston Respublikasi mehnat qonunlari kodeksida sog‘liqni saqlash, xavfsiz va sog‘lom 
sharoit yaratish, xalq uchun madaniy va maishiy farovonlikni ta’minlashga oid kо‘pgina 
masalalar kо‘rib chiqilgan. Masilan, jamoa shartnomasi, mehnat shartnomasi, ish vaqti, ish xaqi, 
ayollar mexnati, yoshlar mehnati, imtiyozlar, mehnat imtiyozi va 
h.k. 1960-1961 yillar davomida 7 soatlik ish kuniga о‘tildi va shanba kuni 6 soatlik ish kuni 6 
soatlik ish kuni deb belgilandi. 1967 yil 1 yanvardan e’tiboran 41 soatlik ish saqlangan holda 5 
kunlik ish 
xaftasiga о‘tildi. Bu о‘zgarish mehnatkashlarning ish sharoitlarini 
yaxshilash Bilan birga, о‘qishlari va mehnat qilishlari uchun ma’lum yangiliklar tug‘dirdi. 
Mehnat qonunlari ish vaqtidan ortiq 
mehnatqilishni butunlay taqiqlaydi. Ortiqcha mehnat qilishda korxona 
kasaba uyushmasi qо‘mitasi kuxsati bilangina yо‘l qо‘yiladi. 
Mehnatkashlar har yili 1 marta 24 kundan kam vо‘lmagan miqdorda 
naq tо‘lanadigan ta’til bilan ta’minlanadilar. Bu ularning mehnat 
faoliyatini tiqlash, sog‘liqlarini mustaxkamlash imkoniyatlarini 
tug‘diradi. 
Mamlakatimizda ayollarning erkaklar bilan teng huquqligi 
ta’minlangan. Ayollar sog‘lig‘iga zarar keltirishini xisobga olib, ba’zi 
bir ishlarda ayollar mehnatidan foydalanish ta’qiqlanadi. Masalan, 
Kime sanoatining ba’zi tarmoqlarida, yer osti ishlarida. Ayollar uchun 
yuk kо‘tarish pochtasi qо‘lda 20 kg, zambilgaltakda 50 kg dan oshmasligi 
kerakligi belgilab qо‘yilgan. 
Xomilador va egizakli ayollar uchun yengilliklar yaratilgan.1 
yoshgacha bolalari bо‘lgan ayollarni tungi, dam olish kunlaridagi ishlarga 
jalb qilish va xizmat safarlariga yuborish ta’qiqlanadi. 
Ma’muriyat ba’zi xollardashunday ayollarni shifokor xulosasiga 
asosan, о‘rtacha ish xaqini saqlagan xolda yengil ishlarga о‘tkazilishi 
lozim. Ayollarga tug‘ishdan oldin va tuqqadan keyin 70 kundan xaq 

---

27 
tо‘lanadigan va yemizikli ayollar uchun ishlovchi ayollar uchun bola emizish 
xonalari, dush xonalari va shaxsiy gigena xonalari tashkil qilinadi. 
Mehnat qonuniyati о‘smirlar mehnatini muxofaza qilishga ham alohida 
axamiyat berildi. 16 yoshga tо‘lmagan о‘smirlar ishga qabul qilinmaydi. 
Ba’zi xollarda ular zavod, fabrika, kasaba uyushmasi qumitasi ruhsati 
Bilan ishga qabul qilinishi mumkin. 16yoshgacha bо‘lgan о‘smirlar uchun 
24 soatli, 18 yoshgacha bо‘lganlar uchun 36 soatli ish xaftasi joriy 
qilingan. Ular uchun tо‘lanadigan ish xaqi aynan kategoriyadagi 
ishlarda ishlaydigan balog‘at yoshidagi ishchilarning о‘rtacha ish xaqidan 
kam bо‘lmasligi kerak. 
О‘smirlar uchun yilning eng yaxshi davrlarida yoki xoxlagan vaqtda 
bir kalendar oy miqdorida ta’til berilishi kerak. Ularning 
mexnatidan tungi ishlarda, dam olish kunlarida foydalanish butunlay 
taqiqlanadi. Ularni sog‘liqlari uchun zararli bо‘lgan ishlarni 
bajarishga jalb qilish mumkin emas. 
18 yoshga tо‘lmagan о‘smir bolalarda 16 kg gacha, qizlar uchun esa 10 
kg gacha bо‘lgan yuklarni tashishga ruxsat etiladi. Bizning davlatimizda 
sanoat korxonalarini mexanizatsiyalash, avtomatlashtirish va sanoat 
korxonalari texnalogiyasiga yangidan – yangi fan va ishlab chiqarish 
sanitariya gigiyena sharoiti yaxshilab borilmoqda. Ba’zi bir 
uchastkalarda zararli ish sharoiti bо‘lgan joylar va muxit uchrab 
turadi. Bunday joylardaishlovchilar uchun ustama xaqi tо‘lanadi yoki 
soati qisqartiriladi. Kо‘pgina kimyo sanoati korxonalarida ish soati 
kuniga 4 yoki 6 soat qilib belgilangan. Bundan ishlovchilarning 30% qilingan bо‘lib, u 12-36 
kungacha bо‘lishi mumkin. Qо‘shimcha ta’tildan ishlovchilarning 70% foydalanadi. 
Korxonadagi ishchi xizmatchilarning 80% ustama xaq olish imkoniyatlaridan foydalaniladilar. 
Sog‘liq uchun о‘ta xavfli bо‘lgan sharoitlarda ishlayotganlarning kasb kassalliklariga 
chalinmasliklarini ta’minlash maqsadida ularga bepul oziq-ovqat maxsulotlari beriladi. Bunday 
imtiyozdan 30%ishchi foydalanadi. Zararli muxitda ishlayotganlar uchun xavfsizlikni 
ta’minlash, sog‘liqni saqlash maqsadida mehnat qonunchiligiga asosan shaxsiy muxofaza 
vositalari korxona xisobidan bepul beriladi. Gazniqob, kо‘zoynaklar, dialektrik kalish, 
poyondoz, kiyimlar, qо‘lqoplar anna shunday ximoya vositalariga misol bо‘la oladti. 
Korxonalarda ishchilarning 80%, xizmatchilarning 20% ximoya vositalaridan foydalanadi. 
Mehnat gigiyenasi ishlab chiqarish muxitining odam tanasiga ta’sirini о‘rganadi. Mehnat 
sharoitini yaxshilash maqsadida tashkiliy, gigiyenik, texnikaviy chora-tadbirlar asosida mehnat 
gigiyenasi norma, qoidalariga rioya etish bо‘yicha tashkilot ishlari olib boriladi. 
Ishlab chiqarish sanitariyasisanitariya texninik, tashkiliy tadbirlarni ifodalaydi va ishlab 
chiqishda sog‘lom mehnat sharoitini ta’minlaydi. Sanoat korxonalarida texnika taraqqiyoti 
yutuqlaridan unumli foydalanishni, ishchilarning zararli muxitda ishlashlarining oldini olishni, 
qurilmalarni ochiq maydondajoylashtirishni, ximoya vositalaridan foydalanishni zarur deb 
hisoblaydi. Sanoat gigiyenasining vazifasi ishlab chiqarishdagi zararli gazlar, changlar, bug‘ va 
tumanlar ta’siri natijada vujudga keladigan kasb kassalliklarining oldini olishdan iborat. Sanoat 
sanitariyasi va gigiyenasining maqsadi inson organizmiga zaxarli moddalarning tushishini 
butunlay yо‘qotish yoki kamaotirishdan iborat. Ishlab chiqarish zaxarlari debishchiga mehnat 
faoliyati 
sharoitida 
ta’sit etadigan va ish qobiliyatini pasaytiradigan, sog‘lig‘iga 
zararyetkazadigan kasbiy zaxarlanishga aytiladi. Ergonomika lotincha sо‘z bо‘lib «ergo»-ish, 
«nomika»-fan , ya’ni «ish tо‘g‘risidagi Fan» degan ma’noni bildiradi.