B mengliyev, G. Tojiyeva

ziddiyatda, fonemalar bir belgi asosida zidlanadi. Masalan, [b] va [n ] fonemalaridan biri jarangli va ikkinchisi jarangsiz bo‘lib, ular bir 
belgi “jarangsizlik” xossasiga ko‘ra qarama-qarshi turadi. Yoki [p] va [y] fonemalaridan biri iablanmagan va ikkinchisi lablangan bo‘lib, 
bunda ular bir belgi – “lablanganlik” xususiyatiga ko‘ra qarama – qarshi turadi. Ko‘p o‘lchovli ziddiyatda ziddiyat a’zolari birdan ortiq 
belgi asosida qarama – qarshi qo‘yiladi: [h ] [q] ziddiyatida [h] bo‘g‘iz , sirg‘aluvchi undosh bo‘lsa , [q] til orqa , portlovchi undosh sanaladi. 
Yoki [i]- [o] ziddiyatida [i] yopiq va lablanmagan bo‘lsa, [o] yarim yopiq , lablangandir . Barqarorlik darajasiga ko‘ra zidlanishlar barqaror 
(doimiy) va barqaror bo‘lmagan (neytrallashgan) turlarga bo‘linadi. Barqaror zidlanishda fonemalarning qanday nutqiy vaziyatda 
bo‘lishidan qat’iy nazar ulardagi ziddiyat saqlanib qoladi . Masalan,til oldi unlisi til orqa undoshi bilan kelgan vaziyatda til orqa undoshi 
sifatida namoyan bo‘ladi. Unli va undoshlar orasidagi qarama – qarshilik barqaror ziddiyatga misol bo‘la oladi. Yoki undoshlarning paydo 
bo‘lish o‘rniga ko‘ra, unlilarning tor – kenglik xossalariga ko‘ra, zidlanish ham barqaror ziddiyatlardir.  Barqaror bo‘lmagan zidlanishda 
fonemaning belgisi kuchsizlanadi. Masalan, [b] fonemasi so‘z boshida jarangsizlashmaydi va bu pozitsiyada uning [p] fonemasiga zidligi 
saqlanadi. Va bu kuchli pozitsiyadir. Ba’zi hollarda esa jarangli undoshlar so‘z oxirida jarangsizlashadi : луг (лук ), город (горот), 
kitob (kitop), aktiv (aktif). Bunday neytrallanish, so‘nishga olib keluvchi pozitsiya kuchsiz pozitsiyadir. Bunday pozitsiyadagi ziddiyat 
barqaror ziddiyat deyiladi. Fonema va tovush munosabati invariant - variant dialektikasini o‘zida aks ettiradi. Nutqiy variantlanishlarda 
fonemalar turli – tuman tovush sifatida yuzaga chiqadi va ularni shartli ravishda, masalan, (b1), (b2), (b3), (b4), (b5),….. (bn) tarzida 
belgilash mumkin. Nutqda voqelangan barcha (b) larni bitta [b] fonemasiga birlashtirishda ularning umumiy xossalari “yig‘ildi”. Bunday 
umumiy xossalardan biri ularning akustik va artikulyatsion o‘xshashliklaridir. Turli talaffuz sharoitlarida bu umumiy belgilar o‘zgarishga 
uchrashi mumkin. Lekin bu o‘zgarishlar miqdor o‘zgarishlari darajasida bo‘lib, sifat o‘zgarishi bosqichiga yetmaydi. Masalan, [u] fonemasi 

---

47 
“yuqori” va “lablangan”lik mohiyatiga ega. Shu boisdan nutqda [u] voqelanganda, qanchalik o‘zgarishga uchramasin, baribir, tovush bu 
fonemaning varianti hisoblanishi uchun mazkur “yuqori tor”, “lablangan”lik mohiyati chegarasidan chiqmasligi kerak. Masalan, qurbaqa 
va kunbotar so‘zlarida 2 ta “u” tovushi va 3 ta “a” tovush mavjud bo‘lib, “u” tovush “yuqori tor, lablanganlik” umumiy belgisiga, “a” tovush 
“quyi keng, lablangan”lik belgisiga ega. Nutqda bu tovushlar turli miqdor o‘zgarishlariga uchrasa ham, ular “a” va “u” fonemasining