Эргаш Ғозиев

2.2. Онтогенез даврларини табақалаш назариялари 
Психология фанида онтогенезни даврларга табақалаш бўйича қатор 
мустақил назариялар мавжуд, улар инсон шахсини тадқиқ қилишга ҳар хил 
нуқтаи назардан ёндашади ва муаммонинг моҳиятини турлича ёритади. 
Уларга 
биогенетик, 
социогенетик, 
психогенетик, 
когнитивистик, 
психоаналитик, бихевиористик назарияларни киритиш мумкин. 
Қуйида мазкур назариялар ва уларнинг айрим намояндалари 
ифодалаган ёш даврларини табақалаш принципларини кўриб чиқамиз. 
Биогенетик 
назарияда инсоннинг биологик етилиши бош омил 
сифатида қабул қилинган, қолган жараёнларнинг ривожланиши ихтиёрий 
бўлиб, ана шу омил билан ўзаро боғлиқдир. Мазкур назарияга биноан, 
ривожлантиришнинг 
бош 
мақсади 
биологик 
детерминантларга 
(аниқловчиларга) қаратилади ва улардан ижтимоий-психологик хусусиятлар 
келиб чиқади. 
Ривожланиш жараёнининг ўзи, даставвал биологик етилишнинг 
универсал босқичи сифатида талқин қилинади. 
Биогенетик қонунни Ф.Мюллер ва Э.Геккел кашф қилган. Биогенетик 
қонун тана аъзоларининг ривожланиши назариясини ташвиқ қилишда ҳамда 
антидарвинчиларга қарши курашда муайян даражада тарихий роль ўйнаган. 
Бироқ унда тана аъзоларининг индивидуал ва тарихий ривожланиши 
муносабатларини тушунтиришда қўпол хатоларга йўл қўйилган. Жумладан, 
биогенетик конунга кўра, шахс психологиясинииг индивидуал ривожланиши
(онтогенез) бутун инсониятнинг тарихий ривожининг (филогенез) асосий 
босқичларини қисқача такрорлайди. 
Немис психологи В.Штерннинг фикрича, чақалоқ (янги туғилган бола) 
ҳали одам ҳисобланмайди, балки фақат сут эмизувчи ҳайвондир; олти 
ойликдан ошгач, у психик ривожи жиҳатидан фақат маймунлар даражасига 
тенглашади, икки ёшида оддий одам ҳолига келади, беш ёшларида ибтидоий 
гала ҳолидаги одамлар даражасига етади, мактабга кирганидан бошлаб 
ибтидоий даврни бошидан кечиради, кичик мактаб ёшида унинг онги ўрта 
аср кишилари даражасига, ниҳоят, етуклик даври (16—18 ёшлари)дагина 
ҳозирги замон кишиларининг маданий даражасига эришади. 
С.Холл 
“рекапитуляция 
қонуни”ни 
(филогенезни 
қисқача 
такрорлашни) психологик ўсишнинг бош қонуни деб ҳисоблайди. Унинг 
фикрича, онтогенез филогенезнинг муҳим босқичларини такрорлайди. 

---

31 
Олимнинг талқинича, гўдаклик ҳайвонларга хос ривожланиш палласидан 
бошқа нарса эмас. Болалак эса асосий машғулоти овчилик ва балиқчилик 
бўлган қадимги кишиларнинг даврига айнан мос келади. 8—12 ёшлардаги 
ўсиш даври ёввойиликнинг охири ва цивилизациянинг бошланишидаги 
камолотга тенгдир. Ўспиринлик эса жинсий етилишдан (12—13 ёшдан) 
бошланиб етуклик давригача (22—25 ёшгача) давом этиб, романтизмга 
баробардир. С.Холлнинг талқинича, бу даврлар “бўрон ва тазйиқлар”, ички 
ва ташқи низолар (зиддиятлар)дан иборат бўлиб, одамда “индивидуаллик 
туйғуси” вужудга келади. Ёш даврларини табақалашнинг бу тури ўз 
навбатида танқидий мулоҳазалар манбаи вазифасини ўтайди, чунки инсон 
зотидаги ривожланиш босқичлари филогенезни айнан такрорламайди ва 
такрорлаши ҳам мумкин эмас. 
Биогенетик концепциянинг бошқа бир тури немис “конституцион 
психологияси” 
(инсоннинг 
тана 
тузилишига 
асосланган 
назария) 
намояндалари томонидан ишлаб чиқилган. Э.Кречмер шахс (психологияси) 
типологиясининг негизига бир қанча биологик омилларни (масалан, тана 
тузилишининг типи ва бошқаларни) киритиб, инсоннинг жисмоний типи 
билан ўсишининг хусусияти ўртасида узвий боғлиқлик мавжуд, деб тахмин 
қилади. Э.Кречмер одамларни иккита катта тоифага: