|
eroziya, abraziya jarayonlari yuz beradi. Yer katlamlari ichida esa, yer osti suvlvri xarakat kiladi, ya'ni
gidrogeologik jarayonlar (karst, suffoziya, chukish va boshkalar) yuz beradi. Yer pustidagi xarakatlar
geologiyada tektogenez yoki kengrok kilib aytganda geotektogenez deb ataladi. Magmaning xosil bulishi,
xarakati, kotishi va aralashish jarayonlari magmatizm deb ataladi.
Magma va lava xakida tushincha. Magma (zich moy –grekchadan) yer bagrining chukir kismidan chikib
keluvchi gazsimon maxsulotlar bilan tuyingan sovishidan magmatik tog jinslari xosil bulivchi va yer karining
asosiy kismini tashkil kiluvchi silikat korishma. Vulkan otilishidan magma yer yuzasiga okib chikadi, uzida
erigan uchuvchi komponentlardan xolos buladi va lava deb nomlanadi.
Zamonaviy tasavvurga kura 50km dan keyin agar yuza sharoitida bulganida tog jinslari moddalarini
eritib yuboradigan 1500 S temperatura bulishiga karamasdan yer butun bir kattik jism deb yuritiladi . Lekin
bu shu chukurlikda mavjud bulgan katta ya'ni 130 ming kgsG`sm* bosim evaziga yuz bermaydi .Shuning
uchun yerning xar xil chukirliklarida anik termodinamik tenglik urnatiladi , bu tenglik xar kanday buzilishni
- temperaturani ortishi yoki bosimning pasayishi moddaning suyuk xolatga utishga ,ya'ni magmaning
shakilanishiga olib keladi. Magma planetaning yulduz xolatidan kolgan koldik eritma xisobiga emas, balki
muayyan maydondagi termodinamik tengliknining buzilishidan kelib chikadi. Bu maydonlarda tektonik
jarayonning keyingi yunalishiga boglik magmatik uchog shakilanadi, ya'ni intruziv formada yoki vulkan
xarakati sifatida shakilanishi mumkin .Magmatizmning ikkala kurinishini xam –turli fizik-ximiyaviy
sharoitda chikayotgan magmaning xar xil formalarda xarakti va sovishi aynan bir jarayonning uzidir. Yer
ka'ridagi magmatizim–intruziv yer yuzasidagi–effuziv magmatizm deyiladi.
Yerning chukir ka'rida materiyaning rivojlanishidan ajralayotgan energiya xisobiga boruvchi jarayonlar
ichki yoki endogen jarayonlar deyiladi
Endogen jarayonlarning Yer karidagi materiyaning bir formadan boshka formaga utishda uning xarakati
va bulinishi natijasida yuzaga keladigan magnitizm , metamorfizm va deformatsiya kurinishlarida
shakilanada .Bu jarayonlarning xarakteri va intensivligi borasida suz borganda bevosita uning otilayotgan
vulkan , zilzila ,yorik va boshka deformatsiyalarning yer yuzasidagi shakillanishini kuzatish lozim .
Endogen jarayonlarda materiyaning bulinishi foydali kazilmalarni juda muxim gruxlarini shakillanishiga
( kupchilik metall rudalarni , slyudalarni , kimmatbaxo toshlarni va boshkalarni ),shuningdek stixiyali fojia
kurinishlarini keltirib chikaradi ,kaysiki ularni urganish ular bilan boglik bulgan fojialar xakida oldindan
ogoxlantirish imkonini beradi . Shuning uchun endogen jarayonlarni urganish fakatgina ilmiy axamiyatga ega
bulmasdan balki amaliy axamiyatga xam ega.
Endogen jarayonlar chukur yer karidan chikayotgan magmaning shakilanishi va uning yer yuzasiga
chikishi xisobiga yer tarkibini va shaklini uzgartiradi. Relyef xam chukir magmatik jinslar xam yer yuzasi
sharoitiga mutlok turgun emas. Yer karida shakilangan jinslar usha sharoitdagina turgun bulib ular yer
yuzasida ekzogen jarayonlar tasirida sutkali va mavsumiy teks turani uzgarishi ,suvning ,xavoning va tirik
organizmlarning mexanik va ximiyaviy tasirida tezda buziladi .Natijada yer yuzasida turgin bulgan boshka
yangi moddalar shakilanadi .Birlamchi magmatik tog jinslarining xisobiga yuzaga keladigan ikkilamchi
materiyaning yangi formalari , yangi tog jinslari xosil buladi .
Kuzatishlardan bizga malumki uzgarish va buzilish fakatgina yer karidan yer yuzasiga chikkan jinsgagina
tegishli bulmaydi. Uzgarish yer yuzasida xosil bulgan jinslarni yerning chukirok zonalariga tushib kolishida
yuz beradi. Masalan ,chukindi jinslarni yer karidan chikayotgan magma yakiniga ya'ni yukori tekstura va
bosim tasiriga tushib kolishda ,yoki bulmasa yer kobigining deformatsiyasi natijasida temperatura va
bosimning keskin uzgarishi xisobiga uzgaradi .Yer yuzasida shakillangan jinslar turgunlik xolati juda past
kursatgichga ega ,jinslarning kayta shakilanishidan avvalgisiga uxshamaydigan yangi jinslar xosil buladi .
Bu jinslar metamorfik tog jinslari, ularni xosil kiluvchi jarayonga metamorfizm jarayoni deyiladi.
Metamorfizm jarayoni vaktida foydali kazilma konlari xam xosil bulishi mumkin, misol uchun asbest, talk,
mramorlar, kupchilik metallar va boshkalar.
Shunday kilib endogen jarayonlar ya'ni ichki agentlar doimo uzgartiradi va bir vaktni uzida yangi
sharoitga turgun moddalar xosil kiladi, yer yuzasiga shakilangan materiya yer ka'rida turginsiz xolatda
uchraydi, agar shu muxitga tushib kolsa ularni kayta shakilantiradi.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
