Ўзбекистон республикаси алоқА, ахборотлаштириш ва телекоммуникациялар давлат қумитаси тошкент ахборот технологиялари университети

Ўқув машқига тайёрланиш. Ўқув машқини тайёрлаш корхона 
раҳбари- фуқаро муҳофазаси бошлиғи зиммасидадир. 
Машқни тайёрлаш ва ўтказиш учун раҳбарнинг ўринбосари ва 
ёрдамчилари тайинланади, раҳбарият штаби ёки бошқарув гуруҳи тузилади. 
Комплекс ўқув машқига тайёргарлик тақвимий режага мувофиқ 
амалга оширилади. Режа ихтиёрий равишда тузилади, уни раҳбарият 
штаби бошлиғи имзолайди ва ўқув машқи раҳбари тасдиқлайди. 
Ўқув машқини ўтказиш учун раҳбарнинг кўрсатмалари асосида 
қуйидаги ҳужжатлар тайёрланади: 
-ўқув машқини ўтказиш режаси; 
-ташкилий кўрсатмалар; 
-ўринбосар ва ёрдамчилар (воситачиларнинг шахсий режалари; 
- таъминот режаси (моддий-техник, алоқа, тақлид, комендантлик 
хизмати ва бошқалар); 
- хавфсизлик чоралари бўйича йўриқнома. 
Ўқув машқини ўтказиш ва унинг мавзусига, ўқув мақсадлари ва миқёсига 
боғлиқ бўлган босқичлар бўйича режалаштирилади. Ҳар бир босқич 
ҳаракатнинг маълум бир даврини қамраб олган масалаларни ўз ичига олиши 
керак. Масалан, ўқув машқи раҳбарияти таркибига табиий офат ёки техноген 
хусусиятли фавқулоддд вазиятлар содир бўлгани ҳақидаги хабарни етказиш 
билан бошланиши мумкин. 
Бу 
босқичда фавқулодлд вазиятлар бўлимига, хизматлар ва 
тузилмаларга хабар бериш ва штабда шошилинч кўриладиган масалалар 
ишлаб чиқилади. Бошқарув жойи ташкил этилади, муҳофаза иншоотлари 
тайёр ҳолга келтирилади, агар зарурият бўлса, у ҳолда шахсий муҳофаза 
воситалари берилади, объект барқарорлигини ошириш бўйича тадбирлар ҳамда 
“Фавқулодда вазиятларнинг олдини олиш ва бартараф этишда ҳаракат қилиш 
режаси”да кўзда тутилган тадбирлар амалга оширилади. 
Кейинги босқичда (ўқув машқи мақсадига мувофиқ) ишлаб чиқаришни 
ҳалокатсиз тўхтатиш, авария оқибатларини камайтириш, ишчи ва 
хизматчиларни қисман эвакуация қилиш, корхонада қолаётганларни 
муҳофаза қилиш, тузилмаларни тўла тайёр ҳолга келтириш масалалари ишлаб 
чиқилиши мумкин. 
Учинчи босқичда, авария-қутқарув хизматлари ва тузилмалар 
томонидан қидирув-қутқарув ишларини ва жароҳатланганларга биринчи 
тиббий ёрдам кўрсатишни ҳамда фавқулодда вазиятлар оқибатларини бартараф 

---

178 
этиш масалалари ҳал этилади. 
Ўқув машқини ўтказиш режаси. Ўқув машқи масалаларини ишлаб чиқиш 
кетма-кетлигини аниқлайдиган асосий ҳужжат - ўқув машқини ўтказиш 
режасидир. 
Раҳбар ўқув машқи режасини тадбирларнинг бошланишидан камида 
икки ҳафта аввал тасдиқдайди. 
Корхона ўқув машқига тайёргарлик борасида ташкилий кўрсатма 
раҳбарнинг буйруғи сифатида расмийлаштирилади ва ижрочиларга аввалроқ 
(одатда ўқув машқи бошланишидан бир ой олдин) етказилади. 
Сардорларнинг маърузаларидан кейин тузилмалар жойларига 
қайтгандан сўнг раҳбар ўқув машқини якунлайди. 
Ўқув машқини баҳолаш мезони. Вазифалариинг тайёрлик даражасини, 
сифати ва бажарилиш самарадорлигини, бошқарув органи, хизматлар ва 
тузилмалар ишининг ўқув машқидаги фаоллигини баҳолаш учун ўзини 
амалда оқлаган асосий сифат ва миқдор кўрсаткичларидан фойдаланиш 
мумкин. 
Булардан ташқари қуйидаги тадбирлар амалга оширилиши керак: 
-умумий ташкилотчилик; 
-қабул 
қилинган 
қарорларнинг 
тўғрилиги 
ва 
мақсадга 
мувофиқлиги; 
-ўқув машқи давомида яратилган ҳужжатларнинг тўлалиги ва мақсадга 
мувофиқлиги; 
-қарорларнинг ўз вақтида етказилиши ва уларнинг ўз вақтида 
бажарилиши; 
-ҳамкорликни ташкил қилиш ва қўллаб-қувватлаш; 
-хавфсизлик қоидаларига риоя қилиш эътиборга олиниши лозим. 
Умумий баҳо қуйидагича қўйилади: 
-“аъло” баҳо, агарда 50 ва ундан кўп фоиз кўрсаткичлар ”аъло”га 
баҳоланган, 25% дан кам бўлмагани “яхши”га ва ”қониқарсиз” баҳолар 
бўлмаган такдирда; 
-“яхши” баҳо, агарда 50% дан кам бўлмаган кўрсаткичлар ”аъло” ва 
“яхши” баҳога, қолганлари “қониқарли” баҳоланган бўлса; 
-“қониқарли” баҳо, агарда 65% дан кам бўлмаган кўрсаткичлар 
“қониқарли” баҳоланганда. 
Ишлаб чиқилган ҳужжатлар сифатсиз ёки сифати паст бўлганда, 
хизматлар ва тузилмалар ишида ташкилотчилик бўлмаганда умумий баҳо 
бир баллга пасаяди. 
Ўқув машқи муҳокамаси. Хотима қисм - муқокамани корхона раҳбари 
шахсан ўзи ўтказади. Раҳбар муҳокамага олдиндан тайёрланиши керак. 
Машқ давомида у далилий маълумотлар тўплайди, ўринбосарлари ва 
раҳбарият ахборотларини эшитади. 
Муҳокама охирида раҳбар ўқув мақсадига эришиш даражасини 
аниқлайди, ҳар бир тоифада ўргатилаётганларнинг ҳаракатларига баҳо беради 
ва кейинги ўқув жараёнларида ёки қўшимча машғулотларда очилган 
камчиликларга барҳам бериш борасида вазифалар қўяди. 

---

179 
Умумий муҳокамадан сўнг ўринбосарлар ва ёрдамчилар хизматлар ва 
тузилмалар, қидирув-қутқарув бўлинмалари (агарда улар жалб этилган 
бўлсалар) билан шахсий муҳокама ўтказадилар. 
Объектда ўқув машқи натнжалари асосида камчиликларни бартараф 
этиш тадбирлари режаси тузилади, “Фавқулодда вазиятларни олдини олиш 
ва бартараф этишда ҳаракат қилиш режаси” ва “Фуқаро муҳофазаси 
режаси”га зарур тузатишлар киритилади, машқ якуни бўйича фуқаро 
муҳофазаси бошлиғининг буйруғи чиқарилади. Ўқув машқида хавфсизлик 
чораларини ташкил қилиш ва таъминлаш учун раҳбар жавобгардир. У 
хавфли жойларда комендантлик (тартибга солиш) хизматини жорий қилиш, 
ёнғинлар, вайроналар, коммунал-энергетика тармоқларидаги аварияларни 
тақлид қилиш, бу участкаларни тўсиб (қуршаб), белгилаб қўйиши шарт. 
Маҳаллий шароитлардан келиб чиққан ҳолда ўтказилиши керак бўлган 
ўқув машқида хавфсизлик чоралари бўйича йўриқнома ишлаб чиқилиб, 
барча шахсий таркиб томонидан унинг ўрганилишини ташкил этиши шарт. 
Хавфсизлик чораларига риоя қилиш учун жавобгарлик ўқув машқида 
қатнашаётган тузилмалар сардорлари зиммасига юкланади. Улар шахсий 
таркиб билан йўриқномани ўрганишлари, хавфли ҳудудлярни (жойларни) 
белгилаш тартибини кўрсатиши, техника ва транспорт воситаларининг 
соз ҳолатда эканлигига ишонч ҳосил қилишлари шарт. 
Ўқув машқида қуйидагилар тақиқланади: 
-хавфли тақлид воситалари ва бошқа буюмларни транспортда 
одамлар билан биргаликда ташиш; 
-носоз техникани ишлатиш; 
-тросларга чиқиш, кўтарма кранларнинг ўқи (стреласи) остида, 
экскаваторларнинг чўмичлари остида туриш, вайроналарда муҳандислик 
техникаси ишлаётган пайтда у ерда туриш; 
-“жабрланганлар” белгиси қўйилган ҳудудга шахсий таркиб ва 
техникани жойлаштириш; 
-бекатларда чап томонга чиқиш, машиналар ўртасида туриш ва улар 
остида дам олиш, ёнилғи моддалар солинган идишлар олдида чекиш; 
-шахсий таркибдан ва тез алангаланадиган материаллардан 50 
метргача масофада тутун берадиган шашкалар ёқиш ва тақлид 
гранаталарини портлатиш; 
-тутун билан тўла биноларга газниқобсиз, газдан муҳофазаловчи 
комплектсиз кириш;
-машиналарни 
ва 
уларнинг 
атрофини 
синчковлик 
билан 
текширмасдан туриб машиналар двигателини ишга солиш ва юргизиш; 
-шахсий таркиб жойлашган жойда ҳамда енгил алангаланувчи 
моддалар йўналишида портловчи пакетлар ташлаш, ёритувчи ва сигнал 
ракеталарини ўчириш; 
-тегашли ташкилотлар билан келишмасдан туриб ер қазиш 
ишларини олиб бориш; 
-текширилмаган манбалардан олинган, қайнатилмаган сувни ичиш. 
Тузилмаларнинг сардорлар таркиби авария-қутқарув ва бошқа 

---

180 
шошилинч ишларни олиб боришда хавфсизликни таъминлаш учун 
қуйидаги тадбирларни ўтказиши шарт: 
-бажариладиган ишлар ҳудудини синчковлик билан текшириб 
чиқиш; 
-механизация 
воситалари, 
электр 
ускуналар, 
портловчи 
моддалар ва ёнғиндан хавфли воситалар билан ишлаганда техника 
хавфсизлига борасида амалдаги кўрсатма (йўриқнома)лар қоидаларига 
қатъий риоя этиш; 
-қулаб тушиши хавфи бўлган бино ва иншоотлар конструкцияларини 
мустаҳкамлаш ёки ағдариб ташлаш; 
-ишлар олиб борилаётган жойларга огоҳлантирувчи (сигнал берувчи) 
белгилар ўрнатишни амалга ошириш; 
-ўқув 
машқи бошлангунга қадар муҳандислик техникаси 
ҳисобларида муҳофаза воситаларида ишлаш машқларини ўтказиш.