1-мавзу: «Мещнат социологияси» фанининг ма=сади, вазифалари ва ижтимоий–и=тисодий фанлар билан узвий бо\ли=лиги

Mehnatga  munosabat  insonning  o’z  jismonniy  va  ma’naviy  kuchlarini  eng  ko’p 
darajada  namoyon  qilishga,  o’z  bilim  va  tajribasi  qobiliyatlaridan  muayyan  miqdoriy  va 
sifat natijalariga erishish uchun foydalanishga intilishni (yoki uning yo’qligini) ifodalaydi. 
Mehnatga munosabat-murakkab ijtimoiy hodisa bo’lib, uch element birligidan iboratdir:  
1.Mehnat muomalasi sabablari va yo’nalishi. 
Xodim mehnat faoliyatida asoslanadigan (amal qiladigan) mehnat sabablari va yo’l-
yo’riqlari  bilan  bog’liqdir.  Ular  mehnat  muomalasining  undovchilari,  mehnatxatti-
harakatlari va amallarini, birgalikda esa sabablar o’zagini hosil qiladi.  
2.Real yoki haqiqiy mehnat muomalasi. 
Bu xodimlarning mehnat faolligidan iborat bo’lib, muomalaning shunday shakllari, 
chunonchi,  ishlab  chiqarish  normasini  bajarish  darajasi;  bajarilayotgan  ish  texnikaviy 
ijodda  qatnashish;  ko’p  stanokli  xizmat  ko’rsatish;  ilg’or  ish  usullarini  egallash,  xom 
ashyo  va  materiallar,  yoqilg’i,  elektr  quvvati  va  hokazolari  tejab-tergab  sarflashda 
namoyon bo’ladi.  
3.Xodimlarnnig mehnat vaziyatiga og’zaki javob berishi. 
Ushbu  xodimlarning  sub’yektiv  kechinmalaridan  iborat.  U  ularning  bajariladigan 
ishi  bilan  bog’liq  ichki  holatini  aks,  ettiradi.  Har  qanday  faoliyat  mehat  sub’yektining 
o’ziga baho berishisiz noto’liq va notugal bo’ladi.  
Mehnatga  munosabatni  ob’yektiv  shart-sharoitlarga,  shuningdek,  sub’yektiv  shart-
sharoit va holatlarga bo’lish mumkin. Ob’yektiv omillarga umumiy va o’ziga xos tarzda 
bo’lish  xosdir.  Umumiy  omillarga  mehnat  faoliyatining  ijtimoiy-iqtisodiy  va  boshqa 
ijtimoiy  shart-sharoitlari  kiradi.  Masalan,  mulkchilikning  xususiy  shakli  insonning 
mehnatsevarligiga  ta’sir  ko’rsatadi,  u  ichki  omillar  faoliyati  sifatida  namoyon  bo’lib, 
shaxsiy  va  ijtimoiy  manfaatlar  ongli  ravishda  birga  uyg’unlashib  ketadi.  O’ziga  xos 
omillar-bular muayyan mehnat faoliyatining holatlari va shart-sharoitlari: mehat mazmuni, 
uning  unumdorlik  shartlari,  tashkil  etish  va  haq  to’lash,  jamoaning  ijtimoiy-psixologik 
sharoiti,  oila  va  maktab  tarbiyasi,  ommaviy  axborot  va  targ’ibot  vositalari,  faoliyatning 
mustaqilligi va boshqaruvda qatnashish darajasidir.  
Insonning  mehnat  munosabatini shakllantirishga sub’yektiv omillar: avvalgi tajriba, 
umumiy  va  kasb  madaniyati,  insonning  psixologik,  demografik,  ijtimoiy  shart  bo’lgan 
xususiyatlari:  jinsi,  yoshi,  ma’lumoti,  ish  staji,  qobiliyatlari,  mayli,  o’z  mehnat 

---

 
37 
faoliyatining  ahamiyatli  ekanligini  anglab  yetish  darajasi,  unga  bo’lgan  ehtiyoji  va 
ayniqsa, qadriyatli yo’nalishlari ta’sir  ko’rsatadi.  
«Mehnat  sotsiologiyasi»  xodimlarning  mehnatga  bo’lgan  munosabatiga  qarab, 
ularning quyidagi tipologiyasini taklif etadi:  
1.Supernormativ  tip.  Bu  guruhga  ishlab  chiqarish  topshiriqlarini  bajaradigan  va 
oshirib ado etadigan, o’z mehnat jamoasini boshqarish va o’zini-o’zi boshqarishda ishtirok 
etadigan tashabbuskor, faol va halol xodimlar kiradi.  
2.Normativ  tip.  Bu  guruh  yetarlidarajada  halol  mehnat  qiladigan,  qo’yiladigan 
talablar va normalarni bajarishga intiladigan xodimlarni o’z ichiga oladi.  
3.Subnormativ tip. Mazkur guruh yetarli darajada halol bo’lmagan, ayyorliq qilishga 
intiladigan kishilarni qamrab oladi.  
4.Normativ  bo’lmagan  tip.  Bu  guruh  vijdonan  ishlamaydigan  kishilarni  o’z  ichiga 
oladi.  
 
Mehnatdan qoniqish hosil qilishning ijtimoiy  
mohiyati va empirik omillari.