Самарқанд иқтисодиёт ва сервис институти

Диққат.
Одамнинг айни пайтда аҳамиятга молик нарса ёки ҳодисага 
нисбатан билим ортириш фаолятини қаратиш «диққат» дейилади. Диққат бир 
вақтнинг ўзида турли манбалардан турли каналлар бўйлаб келаётган ва бири 
иккинчисига ҳалақит бэраётган ахборотлар ишидан ҳозирнинг ўзида керакли 
бўлганини ажратиб олиш имкон ини беради. Масалан, ёзилган китобдаги энг 
муҳим томонларига, қонун-қоидаларига диққат қаратиш. Ажратиш қобилияти 
диққат туфайли ҳосил бўлади. Бир неча воқеаларни ичидан энг муҳимига 
диққатни қаратилади. Диққатни асосли битта каналдан келаётган ахборотга 
қарацак бошқа томонлардан келаётган ахборотлар аҳамияциз бўлиб қолади. 
Диққатни битта ҳодисага қаратган ҳолда қолганларини ҳам маълум даражада 
назорат қилиб туриш қобилиятини ривожлантириш жуда муҳим. Бунга 
ахборотни саралаш йўли билан эришиш мумкин. Масалан, рецепторлар 
ахборотларни саралашга ихтисослашган бўлиши маълум. Диққат жараёнида 
марказий нерв система иккинчи даражали ахборот йўлларини торайтиради. 
Диққатни ҳосил бўлиш механизмида марказий нерв системадаги индукция, 
қонцентрация ва доминанта каби хусусиятлар муҳим рол ўйнайди. Шундай 
жараёнлар туфайли диққат муҳим ахборотга қаратилади. Диққат бир неча 
сония, бир неча дақиқа давом этади. Масалан, юқори синф ўқувчиларининг 
фаол диққати 17 дақиқа давом этади. Сўнг диққат тарқалиб, улар бошқа ҳодиса-
ларга эътибор қаратадилар. Диққат туфайли ҳунар ўрганилади, фан ўзлашти-
рилади. 
Турли фаоллик билан боғлиқ бўлган ҳолатлар функционал ҳолатлар 
дейилади. Асосий функционал ҳолатларга ҳаракат, стрэсс, уйқу, чарчаш ва 
бошқалар киради. Барча рефлексларнинг ижро етилишида мускул ҳаракатлари 
иштирок этади. Ҳаракат рефлекслари икки хил бўлади. Тана ҳолатини ушлаб 
туриш, фазода ихтиёрий ва ихтиёрсиз силжишлар - ҳаракат рефлексларига 
киради. 
Мақсадлар, майл-истаклар ҳаракатлар стратегиясини билдирса, уларни 
амалга оширишда бўладиган ҳаракатлар - тактик ҳаракатлар ҳисобланади. Ҳа 
ракатнинг бошқарилишида марказий режалаштириш ва қайта алоқа муҳим 
аҳамиятга эга. Ҳаракатни бошқарувида бир неча нерв марказлари иштирок 
этади. Бош мия ярим шарларининг бош мия пўстлоғи ҳаракат майдонлари 
турли зоналарининг функционал бузилиши ёзиш, кийиниш ва бошқа ҳаракат 
актларини издан чиқаради. Ҳаракатлар уйғунлашган дастурлари орқа ва бош 
мия бўлимлари нерв марказларидаги ҳужайраларда мавжуд. Қатор ҳаракат-
ларнинг фаоллаштирилиши адреналин, норадреналин, ацетилхолин каби 
қўзғатувчи моддалар (мэдиаторлар) орқали; тормозловчи механизмлар амино-
сирка кислоталари каби амалга оширилади. 
Ҳаракатларнинг бошқарилишида марказий нерв тизимида турли тузилма-
лар турлича иштирок этади. Лимбик тизим ва ассоциатив пўстлоқ орқали ҳа-
ракатга ташаббускорлик кўрсатилади. Миядаги базал ядролар, мотор пўстлоғи 
ва таламус ядролари турли ҳаракат актларини дастурлашда иштирок этади. 
Ҳаракатлар ихтиёрий ва ихтиёрсиз бўлади. Агар ҳаракат маълум бир 
мақсад билан бажарилса, у ихтиёрийдир. Бу ҳаракатларнинг бошқарилувида, 

---

109 
албатта, лимбик тизими ва катта ярим шарларнинг ассоциатив пўстлоги 
иштирок этади. Чақалоқларда дэярли барча ҳаракатлар ихтиёрсиз, бола ўсгани 
сари унда ихтиёрий ҳаракатлар кўпая боради.