Самарқанд иқтисодиёт ва сервис институти

Вақтга алоқадор шартли рефлекслар.
Муайян вақт оралиғида ҳам 
шартли таъсир пайдо бўлиб қолиши мумкин. Бола ҳар 3-4 соатда овқатлан-
тириб турилса, бир неча марта овқатланганидан сўнг унда шу вақтда овқат-
ланиш шартли рефлекси пайдо бўлади. Кун тартиби хусусида ҳам шу гапни 
айтиш мумкин. Дарс тугашига 1-2 дақиқа қолганида ўқувчиларнинг диққат 
эътибори бир оз сусаяди, бунга вақтга алоқадор шартли рефлекс вужудга 

---

91 
келиши сабаб бўлади. 
Кўпгина физиолигик жараёнлар вақтга алоқадор шартли рефлекслар ҳосил 
бўлиши билан кечади. Масалан, нафас олиш ҳаракатлари, юракнинг бир меь-
ёрда қисқариши, меъда-ичакнинг иши ва бошқалар шулар жумласидан. Вақтга 
алоқадор шартли рефлекслар мия пўстлоғидаги муайян соҳаларнинг тегишлича 
қўзғалиши асосида вужудга келган. 
Из қолдирувчи шартли рефлекслар.Из қолдирувчи шартли рефлекслар 
шартли таъсирловчилардан сўнг мия ярим шарлари пўстлоғи ҳужайраларида 
қолган из ҳисобига вужудга келади. Ўқувчига маълум вазифа топширилганда у 
бу вазифани ўз вақтида топшириши мазкур рефлексга мисол бўла олади. 
Шартли рефлексларнинг тормозланиши 
 
Ташқи тормозланиш.
Шартли рефлекс ҳосил бўлаётган даврда ташқи 
муҳит шароитининг бирдан ўзгариши мия пўстлоғида янги қўзғалиш ўчоғини 
ҳосил қилади ва шартли рефлекс марказини тормозлайди. Бинобарин, рефлекс 
ҳосил бўлиши тормозланади. Бундай ташқи таъсирловчиларга турли товушлар, 
хонадаги ёмғликнинг ўзгариши, шамол ва бошқалар киради. Ҳосил қилинган 
шартли рефлекс ҳосил қилинмаса, кўп ўтмай у тормозланади. Ташқи 
тормозланишни ҳосил қиладиган таъсирловчилар шартсиз таъсирловчи деб 
номланади. Масалан, дарс вақтида кўчадан автомобил овози эшитилганда бир 
нечта ўқувчининг диққати чалғиб, товуш келган томонга қарайди. Мия 
пўстлоғида иккиламчи қўзғалиш маркази вужудга келмаса ҳам тормозланиш 
пайдо бўлиши мумкин. Бундай тормозланиш шартли таъсирловчи кучли 
бўлганда вужудга келади.