13-mavzu. Turli bozorlarda narxlarni shakllantirish

---

13-mavzu. Turli bozorlarda narxlarni shakllantirish 
Reja: 
13.1. Iste’molchi ortiqchaligini egallash 
13.2. Iste’molchi va ishlab chiqaruvchi yutug’idan foydalanish 
13.3. Raqobatlashgan bozor samaradorligi 
Biz bozor hokimiyati ancha keng tarqlgan hodisa ekanligini tushuntirdik. Ko’p 
tarmoqaarda faqat bir necha firmalar ish yuritadilar va shu sababli har bir ishlab 
chiqaruvchi nisbatan monopol hokimiyatga ega. Ko’pchilik firmalar esa, xomashyo, 
moxnat resurslari yoki maxsus ishlab chiqrishga muljallangan tovarlarning haridori 
sifatida ishlab chiqarish omillari bozorida monopsonik hokimiyatga ega bo’ladilar. 
Bu firmalar raxbarlari duch keladigan muammo o’zining monopol hokimiyatidan 
samarali foydalanishdan iboratdir. Ular qanday qilib narxlarni belgilash usullari, 
qo’llanadigan ishlab chiqarish omillari miqdorini va ishlab chiqarish hajmini qisqa 
muddatli va uzoq muddatli davrlar uchun aniqlashlari lozim; bundan maqsad esa foydani 
maksimallashtirish bo’ladi. Raqobatli bozorda ishlovchi firmaga nisbatan monopol 
hokimiyati bor firmani boshqarish qiyinroq bo’ladi. O’z tovarini mukammal raqobat 
sharoitida sotuvchi firma bozor narxiga ta’sir etishga qodir emas. Shu sababli firma 
raxbarlari uning operatsiyalaridagi harajat xususida ko’proq tashvish tortishlariga to’g’ri 
keladi. Bunda ular narx chegarali harajatlarga teng bo’lishini ta’minlovchi ishlab 
chiqarish hajmini tanlab oladilar. Monopol hokimiyati bor firmalar raxbarlari esa 
shuningdek talab takliflari ustida bosh qotirishlari zarur. Xatto ular sof monopoliya 
sharoitida chiqarilgan maxsulotlarga narx belgilasalar-da, bari bir ular narxning qanday 
bo’lishini (shunga mos xolda ishlab chiqarish hajmini ham) aniqlash uchun Xech 
bo’lmaganda talab uzgaruvchanligining taxminiy xisob-kitobiga ega bo’lishlari zarur. 
Bundan tashqari, biz shuni ko’rishimiz mumkin-ki, ba’zi bir raxbarlar narx belgilashning 
murakkabroq strategiyasidan muvaffaqiyat bilan foydalanishi mumkin, masalan, ular turli 
iste’molchilarga mo’ljallab turli narxlarni o’rnatishlari mumkin. Mana shunday narx 
belgilash strategiyasini ishlab chiqgsh uchun raxbarlarga faqat ixtirochilik emas, balki 
bozor talabi haqidagi batafsil axborot ham kerak bo’ladi. 
Biz shu bobda monopol hokimiyatga ega firmalar narxni qanday o’rnatishlarini 
ko’rib chiqamiz. Biz ishni har qanday bozor strategiyasining asosiy maqsadini — 
iste’molchi yutugini o’z qo’liga olib uni firmaning qo’shimcha foydasiga aylantirilishini 
tushuntirishdan boshlaymiz. So’ngra bunday aylantirishning eng tarqalgan usuli 
hisoblangan narxlarni diversifikatsiyalashni muxokama qilamiz. Diversifikatsiyalash yuz 
berganda turli haridorlar uchun turlicha (goh bir tovarning o’ziga, goh esa arzimagan 
o’zgarishlar bilan ajralib turuvchi turli tovar modellariga) narx o’rnatiladi. Narx 
diversifikatsiyasi keng qo’llanilgani uchun, uning qanday kul kelishini tushunish 
muhimdir.