O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi qarshi davlat universitetining pedagogika instituti «gumanitar fanlar kafedrasi»

Okean qismlari.
Dunyo okeani okeanlar, dengizlar, qo’ltiqlar va bo’g’izlar kabi 
qismlarga ajratiladi. Okeanlar dunyo okeanining materiklar bilan ajralib turadigan yirik 
qismlaridir.
Okeanlarning materik ichkarisiga yorib kirgan qismini dengizlar deyiladi.Dengizlar 
okeandan orollar, yarim orollar va suv osti ko’tarilmalari orqali ajralib turadi. Dengizlar 3 ga 
bo’linadi. Agar okean suvining bir qismi materik ichkarisiga yorib kirsa va okean bilan 
bo’g’ozlar orqali ajralib tursa, ichki dengiz deyiladi. 
Okean suvi quruqlik ichiga bir oz yorib kirib, undan orollar orqali ajralib tursa, 
tashqi 
dengiz
deyiladi. Materiklar orasida joylagan dengizlar esa, 
o’rta
yoki 
oraliq
dengiz
deb 
yuritiladi (7-jadval).
Bo’g’izlar
– ikkita suv havzasini bir-biri bilan bog’lovchi tor suv yo’lagidir (8-jadval).
Quruqlikning yumshoq jnslardan tashrkib topgan qirg’oqlarini okean suvilari yuvadi va 
natijada okean quruqlikni o’yib kiradi. Okeanning quruqlikni o’yib kirgan qismini qo’ltiq deb 
ataladi (9-jadval).
3. Dunyo okeani suvlarining asosiy xususiyati
ularning sho’rligi, tiniqligi va 
haroratidir. 1 litr suvdagi tuzlar miqdoriga sho’rlik deb ataladi. sho’rlik promilleda (%
0
) yoki 
grammlarda ifodalanadi. Okean suvlarining urtacha sho’rligi 35%
0
, ya’ni 1000 gramm (1litr) 
dengiz suvida 35 gramm tuz bor degani. Dengiz suvlarining tarkibidagi tuzlar quyidagi tuzlardan 
iborat; osh tuzi NaCI -77,758 %, MgCI -10,87%, MgSO
4
- 4,437%, CaSO
4
- 3,600%, K
2
SO
4
- 
2,465%, CaCO
3
- 0,345%, MgBr-0,217%. 
Chuchuk suvlarning sho’rligi juda ham kam, o’rtacha 0,146%
0
. Uning tarkibida 
karbonatlar ko’proq (80%). Okean suvlarining tuz tarkibi proterozoy erasidayoq akllangan. 
Okean shakllanishining ilk bosqichlarida uning suvi daryo suvlariga yaqin bo’lgan. Keyinchalik 

---

60 
nurash natijasida tog’ jinslarining o’zgarishi va biosferaning rivojlanii natijasida ular orasidagi 
farq ortib borgan. 
Dengiz suvi tarkibida xloridlar, sulfidlar va karbonatlardan tashqari Yerda ma’lum bo’lgan 
hamma kimyoviy elementlar va nodir metallar mavjud. 
Okean suvida erigan holda mavjud barcha kimyoviy elementlar bo’lib, ularning 
ko’pchiligi tuzlardir. Tuzlar ichida eng ko’pi natriy xlor – NaCl – 77,8%, magniy xlor MaCl – 
10,9%. uningdek, oltin, kumush, miss, fosfor, yod kabi moddalar ham mavjud.
Okeanlardagi mineral moddalarning miqdori 5.10
16
tonna bo’lib, butun okean suv massasining
3,5% ini takil etadi. Okean suvida erigan holdagi mineral moddalardan eng ko’pi tuzlardir. Agar 
bu tuzlarni ning quruqlik yuzasiga yoyilsa, 153 m, butun yer yuzasiga yoyilsa qalinligi 45 m tuz
qatlami vujudga keladi.
Dunyo okeani suvlarining harorati geografik qonuniyatlar asosida o’zgarib boradi.
Suv 
yuzasining o’rtacha yillik harorati 17,54
0
C ga teng. Ochiq okeanda harorat -2
0
dan 29
0
C gacha 
o’zgaradi. Termik ekvator zonasida 5
0
-10
0
shimoliy kengliklarda suv yuzasining o’rtacha 
harorati 27-28
0
C. Lekin tropiklarda bu harorat 25-27
0
C ni takil etadi. Qutbiy o’lkalarda harorat 
- 1
0
, -2
0
C gacha pasayadi. Dunyo okeani suvi kenglik, uzunlik va chuqurlik tomon o’zgaradi. 
Okean tubida haroart 1000 m dan chuqurda o’rta hisobda 2-3
0
C atrofida bo’ladi. Lekin shimoliy 
Muz okeanida muz tagi yuza suvining harorati 0
0
C atrofida bo’lsa, 200-800 m chuqurlikda 1,3-
2
0
S, tubida esa 1
0
S gacha pasayadi.
1 litr suvda erigan moddalar miqdori