|
UDK:512.2
SHATRANJIY SAMARQANDIY IJODIYOTIDA QIT’A JANRINING TUTGAN
OʻRNI
D.Axmedova
Samarqand Davlat universiteti
E-mail:
dilorom.axmedova333@gmail.com
Annotatsiya:
Maqolada XII asr fors-tojik mumtoz adabiyotining yorqin shoiri Dehqon Ali
Shatranjiy Samarqandiy ijodiyotida qit’a janrining tutgan oʻrni, mazmuni, mavzular rang-barangligi va
janriy xususiyatlari aniq dalillar asosida yoritilgan.
ILMIY AXBOROTNOMA
FILOLOGIYA
2017-yil, 4-son
66
Kalit soʻzlar
: qit’a janri, mazmuni, mavzular rang-barangligi, shahar adabiyoti poetik
xususiyatlari.
Место жанра «Китъа» в творчестве Шатранжий Самарканди
Аннотация:
В данной статье на основе конкретных материалов освещается значение
жанра «китъа», контекст и разнобразность темы, свойства жанра поэта ХII века таджикского-
персидской классической литературы, Дехкан Али Шатранжи Самарканди.
Ключевые слова:
Жанр «китъа», значение, разнообразность темы, поэтические свойства
урбанистической литературы.
Importance of genre “Qit’a” in Shatranjiy Samarkandi’s literary work
Abstract:
In the current article
significance of the genre «Qita», its context and variety of the
subject, genre properties of the poet of XII century of Tajik-Persian classical literature, Dehkon Ali
Shatranjiy Samarkandi is described based on exact facts.
Keywords:
Genre «Qita», context, variety of the subject poetic of urban literature.
Shatranjiy Samarqandiy Movarounnahrning XII asrda ijod etgan koʻzga koʻringan shoirlaridan
boʻlib, hayot va ijodiy faoliyatini tugʻilgan shahri Samarqandda oʻtkazgan. Oʻsha davrda Samarqand
Movarounnahr xoniya yo ilekxoniya davlatining ilmiy-adabiy markazi hisoblangan.
Shatranjiy Rashidiy Samarqandiy, Am’aq Buxoroiy, Soʻzaniy Samarqandiy, “Sindbodnoma”
asari muallifi Zahiriy Samarqandiy, “Chahor maqola” (“Toʻrt maqola”) kitobi sohibi Nizomiiy
Aroʻziy Samarqandiy va boshqa bir qator taniqli shoir va yozuvchilar qatorida Movarounnahr adabiy
hayotida faol qatnashgan va shunga koʻra mazkur davr adabiy muhitiga doir tadqiqotlar, fors-tojik
adabiyoti tarixi kitoblarida ushbu shoir haqida oz boʻlsada ma’lumot berilgan. Jumladan qadimgi davr
(X-XII asrlar) fors-tojik shoirlari tazkirasi “Lubob-ul-albob” muallifi Muhammad Avfiy Buxoroiy
(1228 yilda yozilgan) Shatranjiyni Movarounnahrning koʻzga koʻringan soʻz ustasi deya ta’riflab
ijodidan anchagina namunalar keltirgan.
Nizomiy Aroʻziy Samarqandiy esa “Chahor maqola” (“Toʻrt maqola”) asarida Shatranjiy
nomini “Oli hoqon” (“xoqon xonadoni”) ya’ni XI- XII asrlar Movarounnahr hukumdorlarini madh
(ta’rif-tavsif) etgan shoirlar roʻyxati nihoyasida zikr etgan.
1
XI asr nihoyasi va XII asr boshlarida ijod
etgan bu shoirlar “xoqon xonadoni” hukumdorlari darbori bilan aloqador boʻlgan. Haqiqatan buni
S.Sa’diyev tadqiqotlaridan ham bilib olsa boʻladi. Olim Nizomiy Aroʻziy ma’lumotiga asoslangan
holda ushbu davr Movarounnahrda adabiy hayot saroy doirasida rivojlangani va tilga olingan shoirlar
saroy adabiy doirasining namoyandalari ekanligini qayd etadi. Ehtimol saroy xizmatiga olingan
Shatranjiy oʻsha davrda hali yosh boʻlgan.
Biroq keyinchalik, XII asrning 30-yillarida shoir ijodiy kamolotga yetgan davrda “Oli xoqon”
davlati zaiflashgani va pirovard natijada saroy muhitining oldingi shukuh-dabdabasini yuqotgani bois
undagi adabiy doira ham inqirozga uchrab, tarqalib ketgan. Shundan keyin Shatranjiy va unga
oʻxshagan saroy shoirlari oʻz faoliyatini shahar muhitida davom ettirib, shahar doiralari bilan bogʻliq
boʻlganlar. Bu fikrni Avfiyning Shatranjiy haqidagi axborotida shoir hukumdorlar saroyi bilan aloqasi
haqida hech narsa demay, uni shahar adabiy muhitini bir qit’anavis shoiri sifatida ta’riflagani
tasdiqlaydi. Avfiyning Shatranjiy ijodiyotiga doir axborotidan shu narsa ma’lum boʻladiki, shoirning
podsho saroyidan chetda qolib oʻz adabiy faoliyatini shahar muhitida davom ettirgani uning
ijodiyotida burilish yasagan, ya’ni uni saroy qasidanavisidan shahar muhitining erkin shoiriga
aylantirgan. Shatranjiyning ushbu muhitda yangicha yoʻnalishda ijod etgan, qasidanavislikdan
qit’anavislikka oʻtgan. Uning ushbu yangi ijodiy yoʻnalishiga doir Avfiyning yozganlari diqqatga
sazovordir. “Uning barcha she’rlari hikmat va va’zga doir qit’alardir, undan she’r (qasida-D.A.) kam
rivoyat qilganlar”.
4
Avfiy Shatranjiy haqidagi ma’lumotida shoir ijodiyotining ikki juda muhim xususiyatini
uqtirgan. Biri shoir ijodiyotining qit’a janriga ixtisoslashgani, ikkinchisi bu qit’alarning hikmat va va’z
mavzusiga doir ekanligidir. Shatranjiy ijodiyoti bu ikki xususiyatiga koʻra, oʻsha davrlar adabiyotida
juda muhim ahamiyatga molik ekanligi tufayli alohida diqqatga sazovordir.
Shatranjiydan oldingi davrlar she’riyatida qit’a janri ma’lum mavqega ega va shorlarning
bizgacha yetib kelgan ijodiy merosida ushbu janr tez-tez koʻzga tashlansa-da, biroq qit’anavislikni oʻz
ijodiyotining yagona yo asosiy yoʻnalishi sifatida tanlagan shoir maydonga kelmagan edi. Bunday
Do'stlaringiz bilan baham: |
