A. Z. Umarov Avtomobillar texnik ekspluatasiyasi

15-bob. YERNING PAYDO BO ‘LISHI, TUZILISHI VA
KIM YOVIY TARKIBI. YER PO‘STI (LITOSFERA)
GEOKIMYOSI
Yerning paydo bo‘lishi, tuzilishi va kimyoviy tarkibi
Ye г po‘sti - bevosita kuzatish mumkin bo£lgan Yerning ustki 
qavati. U yuqoridan atmosfera va gidrosfera pastdan Moxorovich 
chegarasi bilan chegaralanadi. Yer po'stining kimyoviy va 
mineralogiya tarkibi haqidagi bilimlarimiz sayyoramizning ustki 
qismlarida olib borilgan kuzatishlarga asoslanadi.
Yerning ichki qismlari mantiya va markazining tuzilishi va 
tarkibi haqida geofizik ma’lumotlar, boshqa kosmik jismlar bilan 
taqqoslash, meteoritlami o'rganish dalillariga suyangan holda fikr 
yuritiladi.
Yerning geosferalari haqida ma’lumotlar
___________________ __________
27-jadval
Geosferalar
Geosferalari
bo‘limlari
Harfiy
ishorasi
Pastki
chegarasi-ning
chuqurligi
1. 
Cho4kindi 
-
20 km gacha
Yer po‘sti
metamorfik jinslar
A
2. Granit-gneys
40 km gacha
3. Eklogit-bazalt
70 km gacha
1. 
Substrat-
V
100-400 
km
Gu ten berg
gacha
Mantiya
qatlami.
S
2. 
Astenosfera —
900 km gacha 
|
Golitsin qatlami
A
3. Quyi mantiya
2900 km gacha
Markaz
Tashqi yadro
F
4800 km gacha
(yadro)
F
5100 km gacha
Yadro
G
6371 km gacha
179

---

Keying! 30—50-yillik geofizika, petrologiya, geokimyo va 
boshqa fanlar izlanishlarining samaralariga suyangan holda yer uch 
qismga boiinadi: Yer po‘sti, mantiya va yadro (markaz). Yer po‘sti 
o ‘z navbatida uchga; a) cho‘kindi - metamorfik jinslar; b) granit- 
gneys va v) bazalt qavatlaridan tashkil topgan. Yer po'sti qalinligi 
geofizik ma’lumotlarga ko'ra okean tublarida 5-10 km, kontinent 
tekisliklarda 30-40 km va tog‘li orogen o‘lkalarda esa 50-75 km 
atrofida. Ushbu qavatlar bo‘ylab o‘tayotgan seysmik to‘lqinlaming 
tezligi ancha o ‘zgaruvchan bo‘lib, cho‘kindi-metamorfik jinslardan 
3-5 km/sek, granit-gneyslardan 5,5-6,5 km/sek va bazaltlardan -
6,6-7,2 km/sek. Ma’lum bo‘lishicha bu qavatlarning qalinligi 
o ‘zgaruvchan. Bulardan birinchi qavat cho‘kindi jinslar qadimiy 
qalqonlarda (Aldan, Baltik) yo‘q hisobi, kontinent (platformalarda) 
5 km gacha b o ‘lsa, orogen o ‘lkalarda ulaming qalinligi 15 km ni 
tashkil etadi. Xuddi Shuningdek yer po‘stining ikkinchi qavatining 
granit-gneys qalinligi platforma o4kalarda 15-20 km atrofida 
bo‘lsa, to g ii tumanlarda 20-25 km ni tashkil etadi. Uchinchi qavat -
bazaltlaming 
qalinligi 
platformalarda 
15-20 
km, 
orogenik 
tumanlarda 25—35 km orasida bocladi.
Yer po^stining kimyoviy tarkibi (og‘irligi bo‘yicha % 
hisobida) V.I.Vemadskiy, V.M.Goldshmit, l.V.Nodak, G.Geveshi 
va boshqalar m a ’lumotlari asosida keltiriladi.