Hayot faoliyati

VI MAVZU. MAJBURIY YOLG‘IZLIK HOLATIDA O‘ZINI 
TUTISH QOIDALARI 
Inson tabiatning qonunlari, injiqliklari bilan bog‘liq bo‘lgan 
bir bo‘lagi bo‘lib,uning faoliyati atrof-muhitda yuzaga kelayotgan 
o‘zgarishlarga bog‘liq holda amalga oshadi. O‘zining 
betakror va mukammal mavjudot ekanligi tufayli inson tabiiy 

---

35 
muhitda o‘ziga sun’iy dunyo yaratib olgan va o‘z hayotining 
asosiy qismini ana shu muhitda, tug‘ilganidan o‘ziga tanish 
bo‘lgan narsa va vositalar orasida o‘tkazadi. 
Sivilizatsiya yutuqla
ridan foydalanib, inson ularga o‘rganib 
qoladi va o‘zi tomonidan yaratiladigan har qanday narsa qarovsiz 
qolsa, tabiiy muhitdagi bir uyum axlatga aylanib qolishini 
unutib quyadi. 
Inson tomonidan yaratilgan sun’iy dunyo tabiiy muhitdan 
keskin farq qiladi. O
damlardan ajralib, ulardan yordam so‘rash 
va maslahat olish imkoniyatidan mahrum bo‘lgan, 
tayyorlanmagan 
inson tabiiy muhit bilan bir o‘zi yuzma-yuz qolganda 
ekstremal vaziyatga tushib qoladi va uning hayoti va sog‘lig‘iga 
xavf tug‘iladi. 
Majburiy yolg‘izlik holati – o‘ta xavfli ekstremal vaziyat 
bo‘lib, insonning tabiiy muhit bilan yuzma-yuz qolish holati 
ko‘pincha to‘satdan va majburan sodir bo‘ladi. 
Tabiiy muhitda majburiy yolg‘izlik holati qanday sabablarga 
ko‘ra yuzaga kelishidan qat’iy nazar insonning sog‘lig‘i va 
hayotiy faoliyatiga jiddiy ta’sir ko‘rsatadi, chunki inson kundalik 
hayotda bizga yaxshi tanish bo‘lgan ma’lum bir qonunqoidalarga 
o‘rganib qolgan va ular asosida yashaydi. Ammo 
odamlardan ajralib qolgan yoki bir o‘zi yolg‘iz qolgan inson 
tez
kor va to‘g‘ri qarorlar qabul qilishi kerak, ya’ni tibbiy 
yordam ko‘rsatish, boshpana qurish, qaror qabul qilish. 
Bularning hammasi insonda o‘ziga ishonchsizlikka olib kelishi 
mumkin, chunki maxsus bilim va ko‘nikmalar yetarli 
bo‘lmaganida inson sarosimaga tushib bajarilishi zarur bo‘lgan 
ishlar tartibi, ketma-ketligi va vaqtini taqsimlay olmasligi 
41 
mumkin. Hayot faoliyati xavfsizligi inson kundalik hayotida 
uning ovqat, suv, kiyim, boshpana, axborotga bo‘lgan ehtiyojlari 
bilan bir qatorda turib uni turli 
ko‘rinishdagi favqulodda 
vaziyatlarda harakat qilishga tayyorlashni ko‘zda tutadi. 
Insonning majburiy yolg‘izlik holatiga ruhiy va jismoniy 
tayyorgarligi boshqa har qanday choralardan muhim. Chunki 
Favqulodda vaziyatga tayyor bo‘lish o‘z hayotini saqlab qolish 
demakdir. Majburiy yolg‘izlik holatida uzoq vaqt yashab qolish 
uchun insonda turli sohalar bo‘yicha mustahkam bilim bo‘lishi 

---

36 
kerak. O‘zini qutqarish usullarini bilish nazariy va amaliyot 
o‘zaro muvofiq qo‘llanganida foyda beradi. Ya’ni inson nafaqat 
u yoki bu holatda nima qilish kerakligini, balki uni qanday 
qilish kerakligini ham bilishi kerak. 
Majburiy yolg‘izlik holatida bir kishi yoki bir guruh kishilar 
qolishi mumkin. Asosiy maqsad tirik qolish bo‘lgan ekstremal 
vaziyatlarda insonning o‘zini tutishi – o‘zining yashab qolishiga 
ko‘mak berishidir. Faqat o‘zini saqlab qolishning biologik 
qonuniyatlariga asoslangan holda harakatlanish to‘g‘ri emas, 
chunki bunda ruhiy zo‘riqishlar va o‘ta qo‘zg‘aluvchanlik ortib 
boradi. Tirik qolish istagi ongli, m
aqsadga yo‘naltirilgan 
bo‘lishi, instinkt tomonidan emas, balki anglangan zaruriyat 
tomonidan boshqarilishi kerak. Insonlardan ajralib tabiiy 
muhitda bir o‘zi qolgan insonning o‘zini qanday tutishini 
oldindan aytish qiyin. Bunda kishida tabiiy muhitda majburiy 
yolg‘izlik holatida yashab qolish bilan bog‘liq muammolar 
paydo bo‘ladi. Yashab qolish, deganda - favqulodda 
vaziyatlarda hayot, sog‘lik va ishchanlik qobiliyatini saqlab 
qolish tushuniladi. 
Majburiy yolg‘izlikda hayot kechirish – bu bir yoki bir 
necha kishilarning atrofdagi olam bilan aloqa qilmasdan hamda 
oziq-ovqat zaxiralarisiz uzoq muddat yashashdir. 
Majburiy yolg‘izlikda hayot kechirish – o‘ta xavfli ekstremal 
va avariya holati bo‘lib, insonning tabiiy muhit bilan to‘satdan 
hamda majburan ro‘para kelishi tufayli yuzaga keladi. Bunda 
inson tashqi ko‘maksiz tabiat ne’matlaridan foydalangan holda 
o‘zining oziq-ovqat, suv, boshpanaga bo‘lgan ehtiyojlarini 
ta’minlashi kerak. 
42 
Majburiy yolg‘izlik holatiga inson cho‘l, o‘rmon yoki tog‘ 
sharoitida adashib qolganida, transport vositasi avariyaga 
uchraganida va boshqa vaziyatlarda tushib qolishi mumkin. 
Bunday holatda inson o‘zining hayoti va sog‘ligini saqlab qolish 
uchun kuchli ruhiy va jismoniy sifatlarga, turli ob-havo 
sharoitlarida harakat qilish 
ko‘nikmasiga ega bo‘lishi, o‘z qo‘l 
ostida bo‘lgan yoki tabiiy muhitdan olish mumkin bo‘lgan 
hamma narsani o‘ylab, tejab o‘z manfaatlari yo‘lida ishlatishi 
kerak. 
Insonning tabiiy muhitda yolg‘iz qolishi bir kishimi yoki 

---

37 
ko‘pchilikmi baribir unga jiddiy ta’sir ko‘rsatadi. Chunki aholi 
yo‘q joyda hatto suv yoki oziq-ovqatga ehtiyoj kabi oddiy 
muammolar ham hal etib bo‘lmaydigan vazifaga aylanadi. 
Bunda inson hayoti nafaqat uning, moliyaviy holatiga, maxsus 
bilim va ko‘nikmalariga, balki suv havzalari bor-yo‘qligi, 
havoning harorati, quyosh radiatsiyasi, shamolning kuchi kabi 
ko‘pdan ko‘p omillarga bog‘liq. Ammo asosiysi insonning 
shunday vaziyatlarga qanday tayyorlanganligiga bog‘liq. 
Majburiy yolg‘izlik holatida insonning asosiy vazifasi yashab 
qolishdan iboratdir. Yashab qolish uchun inson faol, ongli 
harakatlarni amalga oshirishi kerak. Har qanday majburiy 
yolg‘izlik holati inson oldiga uning hayotini saqlab qolinishi 
bog‘liq bo‘lgan quyidagi muammolarni qo‘yadi: 
- 
qo‘rquv va stress holatini yengish; 
- jar
ohatlanganda yoki zararlanganda o‘z-o‘ziga va o‘zaro 
yordam ko‘rsatish; 
- oziq-ovqat zaxiralari va zaruriy ashyolarni qutqarish; 
- 
aloqa o‘rnatish yoki qutqarish uchun signal berish; 
- vaqtinchalik boshpana qurish, oziq-ovqat va suv topish; 
- odamlar orasi
ga yo‘l topish uchun makon va vaqtda 
mo‘ljalni to‘g‘ri olish. 
Ekstremal vaziyatda har qanday odam qat’iy va tezkor 
yo‘naltirilgan harakatlarga qodir emas. 50-70% odamlar o‘zini 
yo‘qotib qo‘yadi, xotirjam ko‘rinsalarda faol harakatlar qilishmaydi. 
15-25 % odamlar ruhiy shok holatiga tushib qolishadi. 
Bunda eng asosiysi yuzaga kelgan qo‘rquvni yengishdir, 
chunki shu yo‘l bilan qat’iy harakat qilishga erishish mumkin. 
43 
Majburiy yolg‘izlik holatida qolishning asosiy sabablari 
quyidagilar: 
- 
tabiiy xususiyatli favqulodda vaziyatlar; 
- 
ob-
havoning keskin o‘zgarishi; 
- 
sayohat vaqtida joyda mo‘ljalni ololmaslik; 
- 
transport vositalari avariyalari (havo, suv, temiryo‘l, 
avtomobil transporti;). 
Tabiiy muhitda majburiy yolg‘izlik holatida qolgan insonga 
havoning ha
rorati, yog‘ingarchiliklar, havoning namligi, quyosh 
radiatsiyasi, kasalliklar, jarohatlar, yovvoyi hayvonlar va 
hashoratlar, charchoq, kuchli sovuq, issiq kabi omillar salbiy 

---

38 
ta’sir ko‘rsatadi. 
Tabiiy muhitda majburiy yolg‘izlik holatida qolgan insonga 
kuchli iroda, muhitga va sharoitga tezkor moslashuv, 
chidamlilik, ruhiy tayyorgarlik, zaruriy ashyolarning mavjudligi 
kabi omillar ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. 
Cho‘l sharoitida majburiy yolg‘izlik holatida inson uchun 
eng birinchi xavf suv havzalarining yo‘qligidir. Shuning uchun 
bunday sharoitda inson mavjud suv zaxiralarini tejamkorlik 
bilan ishlatishi zarur. Ikkinchi xavf sifatida cho‘lda to‘g‘ri 
harakatlanishni tashkil qilishning qiyinligi, chunki yaqqol 
ko‘rinib turgan mo‘ljalni topish qiyin. Uchinchi xavf sifatida 
kunduzi o‘ta yuqori harorat va tunda havoning keskin sovib 
ketishini ko‘rsatish mumkin. Har ikkala holat ham katta 
muammo tug‘diradi. Shuning uchun ham cho‘l sharoitida 
maxsus vositalar bo‘lmaganida tunda yulduzlar (qutb yulduzi), 
kunduzi esa 
quyoshdan mo‘ljal sifatida foydalanish maqsadga 
muvofiq hisoblanadi. Cho‘l sharoitida harakat qilishda kun 
vaqti, dam olish intervallarini belgilab olish, harakat davomida 
mavjud soya beruvchi jism va vositalardan maksimal foydalanish 
kerak. Shuningdek, in
son o‘zini ilon, chayon va boshqa cho‘l 
jonzotlaridan saqlash chora 
– tadbirlarini ham ko‘rishi zarur. 
Tog‘ sharoitida majburiy yolg‘izlik holatida inson birinchi 
navbatda o‘zining harakatini cheklaydigan, charchatadigan 
narsalardan xalos bo‘lishi, foydasiz harakatlarni kamaytirishi 
zarur. Shundan so‘ng o‘zining kiyimlarini mavjud sharoitga 
moslashtirib olishi kerak. Chunki tog‘ sharoitida kislorodning 
44 
kamligi, bosimning yuqoriligi insonni tez charchatadi va 
terlashga moyillik tug‘diradi. Bu esa o‘z navbatida tanada turli 
mikroblar ko‘payishiga olib keladi. Tog‘ sharoitida qo‘l ostida 
bo‘lgan mavjud ashyo va jihozlarni tejash zarur. Tog‘da daryo, 
soy, so‘qmoq va yo‘llar eng yaxshi yo‘l ko‘rsatuvchilar 
hisoblanib, ular yordamida qisqa vaqt ichida aholi punktlari 
yoki nisbatan xavfsiz hududlarga tezkorlik bilan chiqish 
mumkin. Buning uchun yuqorida ko‘rsatilgan mo‘ljalga olish 
mumkin bo‘lgan jismlar bo‘ylab yuqoridan pastga tushishning 
o‘zi yetarli hisoblanadi. 
O‘rmon sharoitida majburiy yolg‘izlik holatida eng asosiy 
e’tibor mo‘ljalni to‘g‘ri olishga qaratilgan bo‘lishi zarur. Chunki 

---

39 
o‘rmon sharoitida to‘g‘ri va aniq harakatlanmagan kishi yana 
o‘zi turgan joyga qaytib kelishi mumkin. Buning uchun inson 
sarosimaga tushmasdan har bir harakatini o‘ylab amalga 
oshirishni zarur bo‘ladi. O‘rmonda ham aniq harakatlanib suv 
havzalariga, turli yo‘llar va so‘qmoqlarga chiqib olish vazifani 
ancha yengillashtiradi. O‘rmon sharoitida fonar, gugurt, pichoq 
kabi ashyolar birlamchi zaruriy narsalar hisoblanadi. O‘rmon 
sharoitida harakatlanishda mahalliy jismlar va mavjud 
imkoniyatlardan maksimal foydalanish muammoli vaziyatdan 
tez va qulay chiqish imkoniyatini beradi. 
Suvda qutqaruv vositalariga ega bo‘lmagan majburiy 
yolg‘izlik holatida bo‘lsangiz, hushtak chalib yoki qo‘llaringizni 
ko‘targan holda signal bering. Issiqlikni saqlash uchun iloji 
boricha kamroq harakat qiling. Suvda havoga nisbatan issiqlikni 
yo‘qotish bir necha barobarga tezlashadi. Shuning uchun 
hattoki iliq suvdagi harakat ham faqat suv yuzasida qolishga 
qaratilgan bo‘lishi kerak. Qutqaruv nimchasida issiqlikni saqlash 
uchun hajmingizni kichraytiring, qo‘llaringiz bilan ko‘krak 
qafasining yon tomonidan ushlang va qovuqlaringizga suv 
kamroq tegishi uchun bo‘ksangizni yuqoriroq ko‘taring. 
Bu usul sovuq suvda omon qolish muddatini 50 foizga 
qadar ko‘paytiradi. Agar sizda qutqaruv nimchasi bo‘lmasa, 
biron-bir suzuvchi narsani izlang va qutqaruvchilar kelguniga 
qadar o‘sha narsaga osilib oling. Chalqanchasiga yotib dam 
oling. 
45 
Agar qutqaruv vositalariga ega 
bo‘lsangiz dengiz kasalliklari 
uchun mo‘ljallangan tabletkadan iching. Tanangizdagi issiqlikni 
saqlash uchun qutqaruv kemasidagi boshqa jabrlanganlarga 
yaqinroq joylashib oling, jismoniy mashqlar bajaring. Faqat 
bemorlar va jarohatlanganlarga suv bering. Ochiq dengizda agar 
qirg‘oqqa yetish yoki kema yo‘llariga chiqishning iloji bo‘lmasa, 
boshqa qutqaruv kemasidagilar bilan birga kema halokati joyi 
yaqinida bo‘lishga harakat qiling. 
Oyoqlaringizni imkoni boricha quruq tuting. Ularni tez-tez 
balandga ko‘tarib turing va shishib ketmasligining oldini olish 
maqsadida harakatlantirib turing. Zinhor dengiz suvini ichmang. 
Foydasiz harakatlarni kamaytirib, organizmdagi suyuqlikni 
tejang. Terlashni kamaytirish uchun kunduzi kiyimlaringizni 

---

40 
namlab, kemaning ichidagi haroratni kamaytirish uchun esa 
uning tashqi tomonini suv bilan ho‘llab turing. Bir kunda 500- 
600 ml. dan ko‘p suv ichmang. Tutun shashkalarini to uni 
payqashning real imkoni bo‘lguncha saqlab turing. Shashkalarni 
hamma baravar qo‘llashi kerak emas, uni bir kishiga topshiring. 
Vahima qilmang! Katta odam suvsiz o‘rtacha 3 kundan 10 
kungacha tirik qolishi mumkinligini yodda tuting. Oziq-ovqatsiz 
bir oy yoki undan ko‘proq yashash mumkin. 
Joyda to‘g‘ri mo‘ljalga olish - joyda ufq tomonlari, mahalliy 
jismlar 
va relyef shakllariga nisbatan o‘zining turgan joyini 
aniqlash, kerakli harakat yo‘nalishini aniqlash hamda 
belgilangan yo‘nalishdan og‘ishmasdan harakatlanishdir. Agarda 
qo‘limizda xarita, kompas yoki soat bo‘lsa hamda biz ushbu 
vositalardan foydalanish qoidalari va tartibini bilsak buni amalga 
oshirish qiyin emas. Ammo qo‘limizda hech qanday yo‘naltiruvchi 
ashyolar bo‘lmasa bo‘shliq va vaqtda mo‘ljalni qanday 
olish kerak. Shunda bizga quyosh, yulduzlar, tabiat hodisalari, 
hayvonlar va o‘simliklar yordamga keladi. 
Shu joyda biz o‘zimizga «Qanday hollarda biz ufq 
tomonlarini aniqlashimiz kerak» degan savolni berishimiz kerak. 
Buning uchun siz o‘zingizning turgan yoki boradigan joyingiz 
qaysi yo‘nalishda joylashganligi, yo‘llar haqida, mo‘ljalga olish 
mumkin 
bo‘lgan qanday katta o‘lchamlar mavjudligi haqida 
ma’lumotlarni oldindan bilishingiz zarur. Bularga daryolar, 
46 
temir yo‘llar, avtomobil yo‘llari, katta aholi punktlari va boshqa 
alohida ajralib turuvchi belgilar kiradi. 
Masalan, siz o‘rmonga, cho‘lga yoki tog‘ga ma’lum bir 
yumush bilan jo‘nadingiz va har ehtimolga qarshi o‘zingiz bilan 
kompas oldingiz. Ammo siz boradigan joyda magnit temiri 
konlari mavjudligi yoki boshqa sabablarga ko‘ra kompas to‘g‘ri 
ishlamay qoldi. Ana shunda sizga joyni mo‘ljalga olish bo‘yicha 
olgan bilim va ko‘nikmalaringizni qo‘llash imkoniyati yuzaga 
keladi.